داریوش مهرجویی: فیلم‌هایی که بر اساس کتاب‌ها ساخت

فیلم «گاو» داریوش مهرجویی سینمای ایران را وارد عصر تازه‌ای کرد. این فیلم به موج نویی که از اول دهۀ 1340 و در واکنش به «فیلمفارسی» به‌راه افتاده بود جهت داد.

فیلمفارسی در اصطلاحی که هوشنگ کاووسی در مجلۀ فردوسی بر سر زبان‌ انداخت، به فیلم‌های عامه‌پسند آن دوران گفته می‌شد و داستان‌پردازی ضعیف، رقص و کاباره، قهرمان‌پردازی، عشق‌های غیر واقعی افسانه‌ای، نبود روابط علت و معلولی از عناصر این ژانر بود.

از ابتدای دهۀ 1340 فیلمسازانی مانند فرخ غفاری، ابراهیم گلستان، هژیر داریوش و فروغ فرخزاد به سراغ ساخت فیلم‌هایی رفتند که از فیلفارسی فاصله داشت.

«قیصر» ساختۀ مسعود کیمیایی که تقریباً همزمان با «گاو» اکران شد، یکی دیگر از نمایندگان برحق موج نوی سینمای ایران در دهۀ 40 خورشیدی بود. نیم قرن پس از این فیلم تازه ارزشش توسط سینمای غرب درک شد. دیوید تامسون، منتقد معروف بریتانیایی که به‌تازگی فیلم را دیده بود در شمارۀ دسامبر 2021 مجلۀ سینمایی «سایت‌اند ساوند» تماشای آن را به دوغول سینمای هالیوود، اسکورسیزی و تارانتینو پیشنهاد داد و گفت که از آن حتماً لذت خواهند برد.

اما فیلم «گاو» از همان ابتدا مورد توجه و پسند متقدان قرار گرفت و در جشنواره‌ها به اکران درآمد و از همان زمان جوایز بین‌المللی زیادی را نصیب مهرجویی کرد و باعث شد که جهان خارج هم سینمای ایران را به رسمیت بشناسد.

فیلم‌های مهرجویی ابعاد فلسفی و اجتماعی داشتند و قهرمانانش پیوسته در جست‌وجوی عشق و ایمان و معنا بودند. مهرجویی به گفتۀ خودش وسوسۀ نوشتن داشت و فیلمنامه‌هایش را خودش می‌نوشت و چون ادبیات را منبع خوبی برای سینما می‌دانست بیشتر فیلم‌نامه‌هایش را از کتاب‌ها الهام می‌گرفت.

در این مقاله نگاه مختصری انداخته‌ایم به بعضی‌ فیلم‌های او که ادبیات منبع اصلی پیدایش‌شان بوده است. مقالۀ کامل را در مجله 30بوک بخوانید.

فیلم‌‌شناسی داریوش مهرجویی

1. فیلم گاو محصول 1348 بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی

داریوش مهرجویی اول سینما خواند بعد رهایش کرد، به آمریکا رفت و فلسفه خواند، وقتی مدرکش را گرفت برگشت و فیلم «گاو» را بر اساس داستانی از مجموعۀ «عزاداران بیل» اثر غلامحسین ساعدی ساخت. به‌خوبی از عهدۀ نمایش تم احساسی و فلسفی داستان برآمد و تحسین‌های زیادی گرفت.
آن زمان هوشنگ کاووسی که بنیان‌گذار نقد تحلیلی سینما در ایران بود نقدی بر «گاو» نوشت و آن را فیلمی «در یک قدمی یک شاهکار» دانست. لوموند هم دربارۀ فیلم گفته بود: «صدای سینمای ایران برای اولین بار به گوش می‌رسد.» جهان سینمای ایران را با مهرجویی به‌رسمیت شناخت.

دربارۀ داستان گاو

مش حسن سخت دلبستۀ گاوی است که در طویله دارد. روزی گاو به دلیلی نامعلوم می‌میرد و همسر مش حسن و اهالی روستا که از دلبستگی مش حسن به گاو مطلع هستند سعی می‌کنند این موضوع را از او مخفی کنند و به‌دروغ ادعا می‌کنند که گاو از روستا گریخته است. مش حسن این داستان را باور نمی‌کند و در غم دوری گاو دچار جنون می‌شود.

2. فیلم دایرۀ مینا محصول 1353 بر اساس داستانی از غلامحسین ساعدی

همکاری با ساعدی در فیلم «دایرۀ مینا» (1353) ادامه پیدا کرد. این فیلم بعد از تولید سه سال توقیف بود.

دایرۀ مینا بر اساس داستان «آشغالدونی» از مجموعۀ «گور و گهواره» نوشتۀ غلامحسین ساعدی ساخته شد که روایت تلخی از فقر و اجتماع است. این فیلم که بعد از تأسیس سازمان انتقال خون ایران ساخته شد، داستان دلالی خون است.

دربارۀ داستان آشغالدونی

آشغالدونی داستان پدر و پسر فقیر و بی‌خانمانی است که در خیابان می‌خوابند. آن‌ها با مردی آشنا می‌شوند که کارش دلالی خون است و در ازای گرفتن پول از آدم‌های فقیر، به آن‌ها پول می‌دهد و خون‌شان را به پولدارانی که نیازمند خون هستند می‌فروشد. علی (پسر) وارد این کار می‌شود تا پول به‌دست بیاورد.

7. پری محصول 1373 بر اساس کتابی از سلینجر

«پری» فیلمی که در سال 1373 ساخته شد، برداشت آزاد مهرجویی بود از رمان «فرانی و زویی» و داستان کوتاه «یک روز خوش برای موزماهی» نوشتۀ دیوید سالینجر. پری با خواندن سرگذشت عارفی گمنام از زندگی معمولی دل می‌بُرد و در طلب معنا سرگردان می‌شود اما برادرش که میان عرفان و زندگی تضادی نمی‌بیند سعی دارد جلوی طغیان او را بگیرد.

مهرجویی برای ساخت این فیلم دو کتاب از سالینجر را با یکدیگر ادغام کرد.

«فرانی و زویی» شامل دو داستان کوتاه به نام‌های «فرانی» و «زویی» است. در داستان اول، فرانی که علاقۀ خاصی به عرفان شرقی دارد در نتیجۀ خواندن کتابی عرفانی دچار بحران روحی شده است. در داستان دوم، زویی، برادر بزرگتر فرانی، برای بهبودی حال روحی او تلاش می‌کند. یکی از شخصیت‌های این داستان سیمور، برادر بزرگتر آن‌هاست که سال‌ها پیش خودکشی کرده و به‌نوعی پیامبر و قدیس خانواده است.

«یک روز خوش برای موزماهی» داستان کوتاهی است که در کتاب «نه داستان» سلینجر چاپ شد و حکایت سیمور، رفتار عجیب و نهایتاً خودکشی اوست.

9. درخت گلابی محصول 1376 بر اساس داستانی از گلی ترقی

مهرجویی فیلمنامۀ «درخت گلابی» را بر اساس داستانی از مجموعۀ «جایی دیگر» گلی ترقی نوشت. نویسندۀ مستاصل به باغ پدری پناه آورده اما در این باغ درخت گلابی که برای او سرشار از خاطره است دیگر میوه نمی‌دهد. شرکت در مراسمی برای دوباره به بار نشستن درخت او را به مرور خاطرات نوجوانی وامی‌دارد
گلی ترقی در کتاب «جایی دیگر» شش داستان مجزا را روایت می‌کند که البته به‌نحوی با هم در ارتباط هستند. «درخت گلابی» یکی از داستان‌های این مجموعه است. حد ناامیدی و تمایل به انزوا در شخصیت‌های اصلی تمامی این داستان‌ها مشترک است.

10. مهمان مامان محصول 1382 بر اساس داستانی از هوشنگ مرادی کرمانی

مهرجویی در فیلم «مهمان مامان» (1382) مانند «اجاره نشین‌ها» به سراغ جامعۀ ایرانی و عادت‌ها و رفتار آن‌ها رفت. در این فیلم هر شخصیتی نمایندۀ قشری از جامعه است. این فیلم کمدی اجتماعی بر اساس کتابی با همین نام نوشتۀ هوشنگ مرادی کرمانی ساخته شد.

داستان این کتاب طی ماجرایی چند ساعته اتفاق می‌افتد و روایت روابط یک خانواده با فامیل و همسایه‌هایشان و اوضاع جاری کشور و فرهنگ جامعه است.

مهرجویی علاه بر ساخت فیلم، دستی هم در رمان‌نویسی و ترجمۀ کتاب‌ها و نمایش‌نامه‌ها داشت. ادامۀ مقاله و کتاب‌شناسی داریوش مهرجویی را در این لینک بخوانید.

شما کدام یک از آثار داریوش مهرجویی را دیده‌اید و کدام کتاب او را خوانده‌اید؟ نظرتان در مورد این چهرۀ شناخته‌شدۀ سینمایی و ابی چیست؟ برایمان در بخش نظرات بنویسید.