به بهانه روز معمار
دکتر عبدالله جبل عاملی (استاد تاریخ معماری دانشگاه هنر اصفهان):
در قرن یازدهم هجری شاه عباس صفوی اصفهان را برای پایتختی انتخاب می کند که با توجه به اوضاع نابسامان آن زمان، شهری بوده که از مرزهای ناامن آن روزگار فاصله قابل توجهی داشت. در همان سالها علامه شیخ بهایی به ایران می آید و به صورت مشاور برای حکومت شاه عباس و طرح جامع توسعه اصفهان عمل کرده و در جهت معماری نوین اصفهان تاثیر بسیار قابل توجهی می گذارد
دکتر محمد حسین یقینی (استاد دانشگاه و پژوهشگر):
" ... در کتاب "_عالم آرای عباسی" ما داریم که شیخ بهایی طرف مشورت سیاسی شاه عباس هم بود و نقل و انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان از کارهای بسیار شایسته و دشوار او بود..."
دکتر سیروس شفق(استاد جغرافیا و شهرسازی):
" ... شیخ بهایی اصفهان را مثل اغلب شهرهای آن زمان به صورت بافت پیچیده قدیم و با بن بست های زیاد طراحی نمی کند بلکه یک شهر تقریبا مدرن را با بافت شطرنجی طراحی می نماید..."
حجت الاسلام خسرو پناه ، رییس موسسه حکمت و فلسفه:
" ... شیخ بهایی که هم از عرفان سخن می گوید و اشعار عارفانه ای دارد و عرفان تدریس می کند، هم یک دانشمند طبیعی دان است و هم یک مهندس معمار است که از هندسه برای امور و نیازهای صنعتی جامعه زمان خودش استفاده می کند و هم یک عالم دینی است، فقیه است ، احکام را گوشزد می کند و شیخ الاسلام دوره صفوی در زمان شاه عباس اول بوده . اینها همه متاثر از آموزه های دینی بوده، از قرآن از پیغمبر، از اهل بیت علیهم السلام بهره گرفتند لذا توانستند در دوره ای به تمدن اسلامی برسند، تمدنی که این بزرگان ساختند و شکل دادند..."
شیخ بهایی بسیاری از بناهای شگفت انگیز اصفهان را طراحی کرد مثل مسجد جامع عباسی یا همان مسجد شاه که به مسجد امام هم مشهور شده یا حمامی که با یک شمع می سوخت و منارجنبان.
شهرت شیخ بهایی زبانزد جهان اسلام بود و شاگردان بسیاری تربیت کرد اگرچه خودش از لبنان به همراه پدرش به ایران مهاجرت کرده بود ولی علمای بزرگی همانند ملاصدرا از شاگردان ایشان بودند
دکتر سیروس شفق(استاد جغرافیا و شهرسازی):
" ... از دیگر کارهای شیخ بهایی ، تقسیم آب زاینده رود بوده که معروف به طومار شیخ بهایی است. شیخ بهایی از سوی شاه عباس مامور می شود که آب زاینده رود را درست تقسیم کند، نسبت به جمعیت روستاها، نسبت به نیاز محلات مختلف و نسبت به بازدهی زمین، آب را بیهوده هدر نمی دادند..."
در تاریخ و اسناد مکتوب آمده است که برای پایداری ستون های بناها مانند عالی قاپو به پیشنهاد شیخ بهایی ، این ستون ها را به طور یکپارچه مدت یازده سال در یک روغن یا ماده خاصی قرار می دهند.
شیخ بهایی نمونه ای از دانشمندان دوران تمدن اسلامی است که در علوم بسیار کارشناس و پژوهشگر و استاد بود و از طرف دیگر شیخ الاسلام حکومت شاه عباس صفوی قرار گرفت و دیوان اشعارش که دنیایی از خلاقیت و زیبایی است
دکتر سیروس شفق(استاد جغرافیا و شهرسازی):
" ... از کارهای شیمیایی و شیمی گری شیخ بهایی معروف است که او سفیدآب را برای پاگیزگی و نظافت می توانست تولید کند و بعد از او هم تعداد اندکی این گونه سفیدآب را تولید کردند..."
دکتر محمد حسین یقینی(استاد دانشگاه و پژوهشگر):
" ... سفیدآبی که منتسب به شیخ بهایی است، اکسید دوزنگ خالص است که در دارو سازی مصارف بسیار زیادی دارد..."
دکتر اکبر زمانی (استاد علوم قدیم و نجوم) :
" ... کتاب راجع به اسطرلاب نوشته که در آن کارهایی که با اسطرلاب می توان انجام داد، شرح داده شده. بسیار از دانشمندان دوره های مختلف تمدن اسلامی درباره اسطرلاب کتاب نوشتند مانند خواجه نصیرالدین طوسی اما در کتاب شیخ بهایی تقریبا همه کارهایی که با اسطرلاب می توان انجام داد، ذکر شده است مثل ارتفاع خورشید را می توان اندازه گرفت و از اندازه ارتفاع خورشید می شود ساعت و زمان را تعیین کرد. در همین نجوم بود که ایرادات بسیاری بر نجوم بطلمیوسی بگیرند و همین باعث شد که نجوم جدید بوجود بیاید ..."
دکتر سیروس شفق(استاد جغرافیا و شهرسازی):
" ... محمد تقی مجلسی به سراغ شیخ بهایی رفت و به وی گفت که بیا تا به زیارت بابا رکن الدین برویم . موقعی که به نزدیکی مقبره بابا رکن الدین می رسند ، شیخ بهایی باعلامه مجلسی عنوان می کند که آیا می دانی این قبر به من چه می گوید؟ مجلسی پایخ می دهد که نمی دانم. شیخ بهایی ادامه می دهد که این قبر یعنی قبر بابا رکن الدین به من می گوید که منتظرتم، بیا. تاخیر نکن. و معروف است که شیخ بهایی از آن روز که به خانه می رود، بعد از 6 ماه می میرد. وصیت کرده بوده که مرا در جوار حضرت رضا علیه السلام به خاک بسپارید که او را به مشهد مقدس منتقل کرده و آنجا در کنار مرقد مطهر حضرت امام رضا علیه اسلام و مسجد گوهر شاد به خاک می سپارند
در تقویم سالنمای کمیته نانوایان تهران (که در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران چاپ شده) درباره تاریخچه و چگونگی پیدایش نانوایی و نان سنگک این گونه آمده است:
« ... شاه عباس برای رفاه حال طبقات تهی‌دست و لشگریان خود که غالباً در سفر احتیاج به نان و خورش موقت و فوری داشتند و لازم بود به هر شهری می‌رسند نانواهایی باشند که بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهیه نمایند و غذایی باشد که خورش نان قرار دهند، درصدد چاره برآمد و حل این مشکل را از" شیخ بهایی"که از اجلّه علما و دانشمندان ایران بود خواست. شیخ بهایی نیزبا تفکر و تعمق تنور سنگکی را ابداع نمود... »
این اختراع به قدری با دقت و هوشیاری طراحی و عملی شده که پس از گذشت چند صد سال هنوز به همان صورت اولیه پخته می‌شود و نانی که از تنور سنگکی بدست می‌آید، محبوب‌ترین نان ایرانی است.
آیت الله مومنی (مدرس حوزه علمیه اصفهان) :
"...شیخ بهایی نابغه زمان بوده . در بسیاری از علوم شیخ بهایی احاطه دارد، کتاب دارد. مشاهده می کنیم که ایشان در هر علمی هم احاطه دارد و هم صاحب تالیف است. در علم فقه ، اصول، صرف و نحو، ریاضی، هیئت و نجوم و.... کتاب دارد. اشعار بسیار زیبایی دارد که به صورت کتاب و دیوان درآمده است..."
شيخ بهايی اشعار بسیاری به فارسی و عربی سروده است که بیشتر آنها را در کتاب "کشکول" آمده است و مضامینی عرفانی و صوفیانه دارد. از نمونه اشعار شیخ بهایی می توان شعر معروف تمنای وصال را نمونه آورد که بخشی از آن چنین است:
تا کی به تمنای وصال تو یگانه
اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه
خواهد به سر آید، شب هجران تو یانه؟
ای تیر غمت را دل عشاق نشانه
جمعی به تو مشغول و تو غایب ز میانه
