فیلمی که درباره چریک افسانه ای تاریخ ایران ساخته نشد

به بهانه سالگرد شهادت حجت الاسلام والمسلمین سید علی اندرزگو

قهرمانان و اسطوره های تاریخ یک سرزمین از اصیل ترین مایه های ریشه و هویت مردم آن آب و خاک به شمار می آیند. قهرمانان و اسطوره هایی که برای آزادی و استقلال کشورشان از جان و مال خود گذشتند و یا نقشی مهم در اعتلای علمی و فرهنگی و اجتماعی جامعه خود ایفا کرده و موجب سرافرازی آن در عرصه های بین المللی و جهانی شدند. تردیدی نیست که پرداختن به این اسطوره ها و قهرمانان از اساسی ترین محورهای فرهنگ و هنر ملی یک سرزمین به شمار می آید ، همچنانکه در طول تاریخ ملل محتلف نیز چنین بوده است.

شاید بتوان یکی از ابعاد سینمای ملی را در به تصویر کشیدن زندگی و فعالیت ها و مجاهدت های این افتخارات مردمی دانست، همچنان که بسیاری از هنرمندان متعهد کشورهای مختلف، قابل تامل ترین آثار خویش را درباره این گونه انسان های بزرگ میهن خود ساختند.

از همین روست که مشاهده می کنیم، جان فورد، زندگانی "آبراهام لینکلن" را در فیلم "آقای لینکلن جوان" به روی پرده برد و پاتریشیا گازمن شیلیایی دو ماه آخر دولت سالوادور آلنده را در فیلم "نبرد شیلی" به تصویر کشید.

سرگئی آیزنشتاین برای تقویت روحیه ملی جامعه خود در آستانه جنگ دوم جهانی، رشادت ها و دلاوری های "الکساندر نوسکی" را جلوی دوربین برد و کوروساوا ، سامورایی ها یعنی اسطوره های تاریخ مردمی ژاپن را محور اصلی بسیاری از فیلم هایش قرار داد.

در سینمای اخیرتر نیز اسپایک لی برای "مالکوم ایکس" فیلم ساخت، الیور استون، برای غمخواری با شخصیت محبوبش، از زبان جیم گریسن نیواورلئانی، فیلم "جی اف کی " را کارگردانی کرد و والتر سالس برزیلی، چگونگی شکل گیری شخصیت انقلابی ارنستو چه گوارا را در فیلم "خاطرات موتور سیکلت" به نگاه مخاطبش نشاند.

این دسته از آثار سایر مفاخر ملی که در زمینه های گوناگون علمی ، فرهنگی و اجتماعی برای تاریخ سرزمین خویش، افتخار وآبرو کسب کرده اند را نیز در کادر دوربین قرار داده است. از همین روست که برجسته ترین سینماگران تاریخ صد و اندی ساله هنر هفتم به زندگی بزرگانی همچون: لویی پاستور و تامس آلوا ادیسن و ون گوک و ولفگانگ آمادئوس موتزارت و لئون تولستوی و ...پرداخته اند.

الگوهایی برای سینمای ملی

قطعا این آثار،نمونه هایی ازسینمای ملی سرزمین آن فیلمسازان محسوب شده و می شود. نمونه هایی که هویت ملی و ریشه های تاریخی یک ملت را به رخ می کشد و می تواند از ورای همه معضلات و تضادهای تاریخی / اجتماعی، راهکارهای عملی برای الگوسازی نسل های بعدی را ارائه نماید.

اگرچه در سالهای پیش از انقلاب، تقریبا چنین نگاهی در سینمای ایران وجود نداشت و در مواردی اندک که سعی شد به برخی قهرمانان ملی پرداخته شود، دستگاه سانسور رژیم شاه (که اساسا نگاه ملی و غیر وابسته را بر نمی تابید) آن را مانع گردید؛ مانند فیلم "ستارخان" مرحوم علی حاتمی که پس از یک هفته از اکران سینماها برداشته شد.

ولی خوشبختانه در سینمای پس از انقلاب اسلامی، نوعی نگرش ملی به چشم آمد که سعی داشت به وقایع و حوادث و شخصیت های انقلابی، سیاسی و علمی/هنری تاریخ ایران پرداخته و آنها را برنوار سلولویید ثبت نماید. از جمله این تلاش ها می توان به دو فیلم پر هزینه امیر قویدل درمورد میرزا کوچک خان جنگلی اشاره کرد که با عناوین "سردار جنگل" و "میرزا کوچک خان" به ترتیب در سالهای 1363 و 1364 به اکران عمومی درآمد یا مرحوم علی حاتمی در فیلم "کمال الملک" به یکی از مفاخر تاریخ معاصر هنر ایران زمین پرداخت.

اما متاسفانه چنین تلاش هایی لااقل در عرصه سینمای ایران چندان تداوم نیافت و به دلائل مختلف ابتر ماند. (اگرچه در تولید تلویزیونی، این گونه آثار مجال بیشتری برای عرضه یافتند و از این لحاظ کارنامه سیمای جمهوری اسلامی قابل دفاع تر به نظر می رسد.)

این در حالی است که شاید کمتر سرزمینی مانند ایران یافت می شود که چنین تاریخی (چه در عهد باستان و تاریخ میانه و چه در دوران معاصر) پربار و مشحون از اسطوره ها و قهرمانان و افتخارات ملی در عرصه های مختلف انقلاب و سیاست و علم و هنر و ...داشته باشد که بسیاری از آنان را دیگر ملل همسایه یا غیر مجاور، مدعی شده اند!! و برایشان مراسم و سالگرد و جشن می گیرند و درباره شان فیلم می سازند و کتاب می نویسند و به سایر گونه های هنری دیگر، دست می یازند ولی متاسفانه خود ما، غافل و جاهل مانده ایم.

سینمای ایران؛ غافل از الگوهای ملی

حدود 40 سال است که علیرغم تمامی ادعاها و سر و صدا در مورد جهان اسلام و در پشت سرداشتن انقلابی عظیم با نام اسلام، تنها یک بار به زندگی فخر عالم بشریت که اصلی ترین الگوی ایمانی و ملی ما ایرانیان است یعنی پیامبر عظیم الشان اسلام(صل الله علیه و آله) نزدیک شدیم تا فقط دل به فیلم مرحوم مصطفی عقاد خوش نکنیم.

در حالی که برخی در آن سوی آبها برای منجیان دروغین آخرالزمانی خویش به کوس و کرنا زده اند و با صدها کانال تلویزیونی و ماهواره ای و دهها فیلم تولیدی و تاسیس کمپانی های ویژه بر طبل خود می کوبند، ما مدعیان انتظار تنها منجی موعود راستین آخرالزمان یعنی حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ،در سینمایمان حتی کوچکترین سخنی برای شناساندن این منجی راستین بشریت برزبان تصویر نرانده ایم.

از این اسطوره های بی بدیل تاریخ بشریت که بگذریم، به شخصیت هایی مانند مولوی و خیام و ابوعلی سینا و ... می رسیم که از هر گوشه ای مدعی شان می شوند و کسانی درمورد زندگی و دوران شان فیلم می سازند که کمتر با آنان مربوطه می شوند و حتی از هموطنی آنها نیز هزاران فرسنگ دورند، ولی در سینمای ایران، دست روی دست گذارده اند و دلمان خوش است که با فیلم های بی خاصیت گیشه ها رافتح کرده ایم!!!

اما در شهریور امسال به چهل و چهارمین سالگرد شهادت یکی از اسطوره های تاریخ معاصر انقلاب و مبارزه در سرزمین ماست. شهید سید علی اندرزگو، چریک مبارزی که بیش از 14 سال مخوف ترین دستگاه امنیتی تاریخ این کشور یعنی ساواک را با تمام ماموران ورزیده و آموزش دیده اش به دنبال خویش کشید و در آخر بدون آنکه کوچکترین اطلاعاتی در مورد شبکه های گسترده مبارزاتی اش به آنها بدهد، با یک اقدام متهورانه و حیرت انگیز، در اثر اصابت 20 گلوله مزدوران ساواک(براساس گزارش پزشکی قانونی) به شهادت رسید.

حتی دشمنانش او را "کیس سرفراز" نامیدند

در حالی که در فرهنگ مبارزات مسلحانه و چریکی، عمر یک چریک در مبارزه با رژیم های دست نشانده، حداکثر چند ماه پیش بینی می شد، اما سید علی اندرزگو، 14 سال در سخت ترین شرایط اختناق و تورهای پلیسی شاه که توسط کارشناسان آمریکایی و اسراییلی هدایت می شد، خود را حفظ نمود، در حالی که کانال ورود اسلحه و مهمات از لبنان و سوریه و همچنین آموزش نظامی برای گروههای مبارز داخلی بود، سازماندهی مبارزان هوادار امام خمینی(رحمه الله علیه) را برعهده داشت و بنا به دستور رهبر انقلاب، به طور کاملا مخفیانه بنیه نظامی نهضت را تقویت می کرد، بسیاری از گروههای مسلح اسلامی را برای شرایط قیام مردمی آماده ساخت و همچنین گروههای مبارز همافران را در نیروی هوایی طاغوت سازماندهی نمود که در نهایت برای جنگ مسلحانه روزهای 20 تا 22 بهمن 1357 علیه گارد شاهنشاهی، مثمر ثمر افتادند.

شاید از همین رو بود که ساواک در گزارشات خود، از سید علی اندرزگو را با نام رمز "کیس سرفراز" یاد می کرد. چراکه بارها و بارها، پس از روزها و ماهها ردگیری و شنود و تعقیب و مراقبت، هنگامی که به یکی از پایگاههای داخلی وی دست پیدا می نمود، پس از حمله، ردی از وی نمی یافت.

بارها و بارها ، انبارهای وسیع اسلحه از اندرزگو یافت ولی اثری از خود وی نیافت. بارها و بارها دوستان و یاران و حتی همسر و خویشانش را به دام انداخت ولی قادر به شکار او نشد. تا اینکه در اواسط ماه رمضان انقلاب (2شهریور سال 1357)، درحالی که تنها کمتر از 6 ماه به پیروزی نهضت مردم باقی مانده بود، وی را در حال انجام یکی از قرارهایش ردیابی و محاصره کرد. اما درحالی که انتظار داشت اطلاعات فراوانی از وی کسب خواهد کرد و اطمینان داشت، اندرزگو برخلاف بسیاری از اعضای گروههای چریکی مارکسیستی و شبه مارکسیستی، اقدام به خودکشی با سیانور نخواهد کرد اما علاوه براینکه اندرزگو همه اطلاعات و ارتباطات مکتوبش بر روی کاغذ که در جیبهایش موجود بودند را خورد و بلعید، سپس حرکاتی انجام داد و طوری وانمود کرد که مسلح است و می خواهد به نیروهای محاصره کننده اش شلیک کند تا در اینجا ماموران ساواک برخلاف دستور (که بایستی اندرزگو زنده دستگیر شود)، ناگزیر وی را به رگبار گلوله بستند.

هنوز به دام افتادن اندرزگو در آن غروب 19 رمضان 1357، سوال پژوهشگران و کارشناسان تاریخ و محققین را به همراه دارد: اندرزگویی که 14 سال، کوچکترین مسائل امنیتی را رعایت می کرد تا آنجا که زبده ترین متخصصان ساواک را حیرت زده کرده بود، چگونه در آن بعدازظهر تابستانی، پیش پاافتاده ترین نکات مخفی کاری را در تماس تلفنی با یکی از دوستانش (که احتمالا از کنترل و شنود تلفن وی مطلع بود) در نظر نگرفت و به آن سادگی در تور پلیس امنیتی افتاد؟

زندگی و دوران فعالیت شهید سید علی اندرزگو ، سرشار از شگفتی ها و گفتنی های ناگفته و نقاط پرکشش و دراماتیک است که می تواند علاوه برجذابیت های مختلف، بخشی از تاریخ مبارزات یک ملت را برای نسل امروز و فردا به نمایش گذارد.

خوشبختانه در همان اوایل انقلاب، علیرغم تمامی مسامحه ها و کم لطفی دستگاههای فرهنگی و هنری ، برای ساخت فیلمی درباره سید علی اندرزگو تلاش هایی به عمل آمد.

اسناد تولید فیلمی که ساخته نشد!

اولین اقدامات در این جهت توسط مسعود کیمیایی صورت گرفت. اگرچه تاکنون خود کیمیایی دراین مورد سخنی نگفته، اما اسناد منتشره توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در کتاب "حماسه شهید اندرزگو " به خوبی گویای واقعیت یاد شده است. به برخی از این اسناد توجه نمایید :

"تاریخ 3/4/ 1361

دفتر وزیر

برادر ارجمند سرکار سرهنگ حجازی

ریاست محترم شهربانی کل کشور

احتراما نظر به اینکه آقای مسعود کیمیایی اقدام به تهیه فیلم سینمایی از زندگی شهید سید علی اندرزگو نموده اند ، خواهشمند است دستور فرمایید واحدهایی از شهربانی که اطلاعات مورد نیاز مشارالیه را در اختیار دارند ، به نامبرده همکاری لازم معمول دارند.

عبدالمجید معادیخواه

از طرف وزیر ارشاد اسلامی (امضاء)

--------------------------------------------------------

بسمه تعالی

دایره 7 :

سوابق شهید اندرزگو بررسی و بارعایت حفاظت اسناد پیرامون بهره برداری از اسناد ، فقط در حد احتیاج فیلمساز با آقای مسعود کیمیایی همکاری فرمایید.

حمید فضلی(امضاء)

-----------------------------------------------------

وزارت کشور

شهربانی کل کشور

تاریخ :23/4/1361

به ریاست اداره اطلاعات

درباره تهیه فیلم پیرو نامه شماره 28/02-1424(17/4/1361) سیاسی ایدئولوژیک ستاد مشترک

در نظر است جهت تهیه فیلمی از زندگی شهید علی اندرزگو به وسیله آقای کیمیایی ، وزارت ارشاد اسلامی خواستار واگذاری اطلاعات موردنیاز و همکاری در این زمینه می باشد. خواهشمنداست اگر اطلاعاتی در سالهای گذشته در این زمینه آن اداره دارد ، به این اداره ارسال دارید.

قائم مقام اداره سیاسی ایدئولوژیک شاجا

سید محمد علی شهیدی (امضاء)

--------------------------------------------------------

وزارت کشور

شهربانی کل کشور

تاریخ 28/4/1361

از: اداره اطلاعات (07)

به : ریاست محترم اداره سیاسی ایدئولوژیک شاجا

درباره تهیه فیلم از زندگی شهید علی اندرزگو

خواهشمند است دستور فرمایید یک نفر نماینده مورد اعتماد را جهت مطالعه و بهره برداری از سوابق مربوطه به این اداره معرفی نمایند. ضمنا آقای مسعود کیمیایی نیز می تواند شخصا به این اداره مراجعه نماید.

جانشین رییس اداره اطلاعات

حمید فضلی

28/4/1361

امضاء

اقدام کننده- رییس دایره 7 – سرگرد عباس مفخم (امضاء)

(مهر محرمانه)

--------------------------------------------------------

اما یک فیلم سینمایی ساخته شد

از سرنوشت فیلم مسعود کیمیایی اطلاعاتی در دست نداریم (اگرچه مشخص است امور اداری و نامه نگاری های مربوطه برای دستیابی فیلمساز به اسناد موردنظر کمتر از یکماه وقت برده است!) ولی اطمینان داریم که ایشان فیلمی درباره سید علی اندرزگو نساخته است. اما 4 سال بعد علی اصغر شادروان فیلمی را با عنوان "تیرباران" و پیرامون زندگی شهید اندرزگو برپرده سینماها برد که در آن مجید مجیدی(فیلمساز معروف امروزی) در نقش سید علی اندرزگو ایفای نقش کرد. فیلم "تیرباران" اگرچه به گوشه هایی از زندگی و مخفی کاری های اندرزگو پرداخت ولی به دلیل نگاه حادثه پردازانه و سبک هالیوودی اش، از پرداختی درون گرا و قابل تامل در مورد شخصیتی همچون اندرزگو با آن همه عمق و وسعت، عاجز ماند و کاراکتر اندرزگو از حد و قواره آرتیست های فیلم های غربی فراتر نرفت.

اگرچه به دلیل منحصر به فرد بودن فیلم مذکور ، هنوز بایستی ممنون و سپاسگزار علی اصغر شادروان باشیم که همت کرد و فیلمی درباره شهید اندرزگو ساخت. اما نمی دانیم که ایشان تا چه حد از تحقیقات مسعود کیمیایی استفاده کرده و یا خود کیمیایی آن تحقیقات نافرجامش را در اختیار شادروان گذارده یا خیر! به هرحال احتمالا کیمیایی قادر بود که فیلم قابل تامل تری درباره زندگی شهید اندرزگو بسازد.

... و یک فیلم مستند

اما پانزده سال پیش و در سال 1386، خبرهایی به گوش رسید که گویا قصد براین است ، با امکانات و تحقیقات کافی ، پروژه ای سینمایی درباره زندگی شهید سید علی اندرزگو کلید بخورد که چندماه پس از آن به کارگردانی علی محمد قاسمی، این کار آغاز شد و سرانجام و پس از سالها ، فیلمی با نام و یاد شهید اندرزگو جلوی دوربین رفت.

با توجه به اسناد و مدارک موجود از دوران زندگی سید علی اندرزگو انتظار می رفت که فیلمی محکم و قوی به لحاظ استنادی و جذاب از جهت دراماتیک خلق شود. اما چنین اتفاقی نیفتاد و به دلیل عدم حمایت از پروژه، کار متوقف شد.

قاسمی برای پیشبرد پروژه از سرمایه های شخصی اش استفاده کرد و برخی از اثاث منزلش را هم فروخت اما افاقه نکرد و بالاخره به یک مستند هفتاد و پنج دقیقه ای به نام "گزارش شنبه"رضایت داده شد که در سال 1392 به پایان رسید و تنها فیلمی است که تقریبا با ساختاری مستند و براساس اسناد و مدارک افشاء نشده درباره زندگی و دوران شهید سید علی اندرزگو تا لحظه شهادتش موجود است

با توجه به اسناد و مدارک موجود از دوران زندگی سید علی اندرزگو از جمله کتابی قطور از اسناد ساواک درباره شهید که توسط مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات انتشار یافته و شامل کلیه بازجویی ها از دوستان و نزدیکان اندرزگو و همچنین گزارشات مختلف ساواک در طول حدود 15 سال تعقیب و گریز با وی است، همچنین مجموعه مصاحبه هایی که با دوستان و همرزمان سید علی اندرزگو توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی و مجله شاهد یاران به عمل آمده و در کتاب های آن مرکز و ویژه نامه مجله یادشده درج گردیده، انتظار است فیلمسازان دغدغه مند همت کرده و درباره این اسطوره تاریخ ایران، روایت های تصویری و جذاب بر پرده سینما و صفحه تلویزیون ببرند.