به بهانه نمایشگاه کتاب تهران
رونق کاغذ و کاغذ سازی، باعث شد تا جد و جهد مسلمانان برای کتاب نویسی و تهیه نسخه های مختلف از کتاب ها اوج بگیرد و در نتیجه رونق بازار کتاب، بساط کتابخانه ها نیز دائر شود. پرفسور جاناتان بلوم (استاد هنرهای اسلامی و آسیایی کالج بوستون آمریکا) در باره این رونق و اوج می گوید:
"... تمام دانشی که در تمدن اسلامی به دست آمده بود در کتاب ها و روی کاغذ نوشته شدند و این کتاب ها هم کپی و دوباره کپی و به اطراف فرستاده می شدند. برای مثال یک خیابان در بغداد برای کتابفروشان وجود داشت که بیش از صد مغازه در آن بود و هرکدام کتاب و کاغذ می فروختند و این زمانی بود که در اروپا یک صومعه بایستی خیلی خوش شانس بوده باشد که 4 یا 5 کتاب در ان وجود داشته باشد..."
درحالی که به علت ازدیاد کتاب و کتاب خوانی، تاسیس کتابخانه ها در سرزمین های اسلامی به سرعت رو به رشد بود، اما در اروپا این موضوع در فقر مطلق دست و پا می زد. آدام متز (خاور شناس و مستشرق آلمانی و نویسنده کتاب "رنسانس اسلامی") در این رابطه می نویسد:
"... در اواخر قرن چهارم هجری حَکَم پادشاه اندلسی،...فهرست کتابخانه او چهل و چهار دفترِ بیست ورقی می شد که فقط نام کتاب ها در آن ثبت شده بود...متاخران کوشیده اند تعداد کتب کتابخانه عزیز فاطمی در مصر را تخمین بزنند، "مقریزی" گوید ششصد و یک هزار کتاب بوده و از "ابن واصل" نقل کرده که بیش از یکصد و بیست هزار مجلد بوده است..."
پرفسور زیگرید هونکه، محقق و مورخ برجسته آلمانی درباره رونق کتابخانه ها در دوران تمدن اسلامی می نویسد:
"...حالا کتابخانه ها بودند که توسط مسلمین تاسیس و حتی موقوفاتی برای آن قرارمی دادند. یکی از مسافران در بغداد سال 891 میلادی، یکصد کتابخانه عمومی می شمارد. هر شهری برای خود، کتابخانه تاسیس می کند. مسلمانان می توانستند در قرائتخانه این کتابخانه ها با آرامش کامل به مطالعه بپردازند و یا کتاب کرایه کنند. در این کتابخانه ها، برای مترجمین و رونویس کنندگان، محل خاصی وجود داشت. هرکس می توانست در سالن هایی که برای اجتماع درنظر گرفته شده بود، به بحث های رسمی و مذاکره بپردازد. نظیر وظائفی که امروزه برای کلوپهای کتاب در انگلستان در نظر گرفته شده است..."
روایت ویل دورانت از کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی
ویل دورانت که مشهورترین تاریخ تمدن را تالیف کرده، در جلد چهارم کتاب تاریخ تمدن خود، درباره گستردگی کتابخانه ها در دوران تمدن اسلامی می نویسد:
".... در غالب مسجدها کتابخانه ای بود، در بیشتر شهرها نیز کتابخانه های عمومی بود که تعداد زیادی کتاب داشت و درهای آن به روی طالبان علم گشوده بود. به سال 339 هجری در موصل یک کتابخانه عمومی بود که یکی از نیکوکاران تاسیس کرده بود و مطالعه کنندگان به جز کتاب، کاغذ مورد احتیاج خود را نیز در آنجا می یافتند.
تنها فهرست کتاب های موجود در کتابخانه عمومی ری، ده مجلد قطور شده بود.
کتابخانه بصره به دانشورانی که در آنجا مطالعه می کردند، مقرری و اعانه هایی می داد. یاقوت حموی، جغرافیدان معروف، سه سال در کتابخانه مرو و خوارزم به فراهم کردن اطلاعات برای کتاب "معجم البلدان" اشتغال داشت.
وقتی مغولان بغداد را ویران کردند، سی و شش کتابخانه عمومی در آنجا بود و این به جز تعداد بیشمار کتابخانه های خصوصی بود...
بعضی بزرگان چون صاحب بن عَبّاد به قدر همه کتابخانه های اروپا کتاب داشتند. در هیچ یک از کشورهای جهان به جز چین در ایام مینگ هوانگ نظیر شوق و علاقه ای که از قرن هشتم تا یازدهم میلادی در قلمرو اسلام برای جمع آوری کتاب بود، به وجود نیامد. در این چهار قرن زندگی مسلمانان به اوج رسید...."
ویل دورانت همچنین درباره کتابخانه های بغداد و گردش اقتصادی آنها می نویسد:
"... به گفته یعقوبی در ایام او (278 هجری – 891 میلادی) بیش از یکصد کتابفروشی در بغداد بودکه درآنجا به جزفروش کتاب،از کتاب ها نسخه برداری می کردندوخطوط تزیینی می نوشتند، مجامع ادبی نیز بود، بسیاری از طلاب علم، معاش خود را از استنساخ کتاب برای بازرگانان کتابفروش به دست می آوردند
دوران تمدن اسلامی؛ عصر رونق کتابخانه ها
کتابخانه در دوران تمدن اسلامی جایگاه بسیار اساسی داشت. چنانچه از اولین سالهای شکل گیری این تمدن شاهد شکل گیری کتابخانه های متعددی هستیم.
اندرو گراهام دیکسون ( منتقد و مورخ هنری و کارشناس شبکه تلویزیونی BBC) دراین باره می گوید:
"... مسلمانان به پرورش ذهن اهمیت بسیاری می دادند. خواندن کتاب آنقدر نزد آنان باارزش بود که نگارش را تبدیل به شکلی از #هنر تزیینی کردند. قرآن مومنین را به یادگیری توصیه می کرد و می گفت این کار انسان را به خدا نزدیکتر می کند و مسلمانان این دستور را به گوش گرفتند. کوردوبا پر از کتابخانه بود و معروف بود که یکی از این کتابخانه ها بیش از 400 هزار جلد کتاب دارد یعنی 10 برابر کل کتابخانه های باقی اروپا برروی هم..."
دوران حکومت آل بویه، دوران رونق کتابخانه هاست. در واقع قرن چهارم هجری، کتابخانه سازی به عنوان یک گرایش مهم در جامعه اسلامی رایج شد. از جمله کتابخانه هایی که همواره در کنار مساجد جامع قرار داشت.
اما در مقابل این شور و نشاط کتاب و کتابخوانی در سرزمین های اسلامی، در اروپا رکود و خاموشی حاکم بود و به جز برخی کتب ادعیه مسیحی و اجرای مراسم و آیین های کلیسا، اغلب کتاب دیگری یافت نمی شد که اگر می شد، سر و کار دارنده آن با دادگاه تفتیش عقائد و کلیسا و چوبه های آتش بود.
دکتر محمد حسین ریاحی (استاد هنر دانشگاه اصفهان) اینگونه وضعیت کتاب را در اروپای قرون وسطی با شکوفایی دوران تمدن اسلامی می کند:
"... در همان زمانی که اروپا در جهل به سر می برد، دانشی وجود نداشت و سیاهی قرون وسطی حاکم بود، در خانه صاحب بن عَبّاد (همین جایی که امروز قبر او قرار دارد، در محله ای که باب الدّریه نامیده می شد و بعدها به طوقچی اشتهار پیدا کرد) دانشمندان، علماء، بزرگان، متفکران از شرق و غرب عالم، کتاب هایشان را برای صاحب می فرستادند و صاحب به آنها صله ها و جایزه ها می داد. یعنی از آندلس اسلامی، از ماوراء النَّهر، کتاب ها را به اصفهان می فرستادند تا صاحب ببیند. خود صاحب بن عَبّاد هم کتابخانه بسیار بزرگی داشت..."
