یادداشت های جشنواره چهل و دوم فیلم فجر (بخش چهارم)

نگاهی به چند فیلم بخش بین الملل

بخش سینمای سعادت

طنز تلخ در جاده های ایتالیا
بهترین قرن زندگی من
The Best Century of My Life
2023

اولین فیلم بلند سینمایی الساندرو باردانی از سینمای ایتالیا، سینمای برادران تاویانی را به خاطر می آورد، واقعیاتی تلخ که بر بستری از طنز و مطایبه جاری می شود.
"بهترین قرن زندگی من"، ملودرامی آرام با مایه های طنز درباره کودکانی است که از سوی مادران خود رها گردیده و در کانون های خیریه مثل کلیسا بزرگ شدند. طبق قانونی در ایتالیا آنها حق ندارند تا صد سالگی از هویت خانوادگی خود باخبر شوند.
فیلم می گوید که چهارصد هزار نفر از این کودکان در ایتالیا وجود دارند و یکی شان "گوستاوو" است و فیلم با تصاویر سیاه و سفید زندگی دوران کودکی اش در دیری نزد راهبه ها آغاز می گردد. سپس با رنگی شدن فیلم، به سالها بعد پرتاب می شویم، زمانی که گوستاوو صد ساله شده و همچنان در موسسه ای وابسته به کلیسا زندگی می کند.
در همین زمان مردی به نام "جوآنی" از سوی موسسه ای به سراغش می آید که قصد دارند با حضور او در مراسمی، قانون 100 ساله را لغو نمایند در حالی که گوستاوو اساسا علاقه ای به کشف هویت و نام خانواده اش ندارد.
سفر جووانی با گوستاوو برای شرکت در مراسم یاد شده، تلخی و شیرینی هایی به همراه دارد که هر دو نفر را به نتایج تازه ای می رساند، چراکه جوآنی به قول خودش "هم گهواره ای" گوستاوو بوده و اگرچه زودتر از صد سالگی فهمیده بچه ای رها شده است اما او هم توسط پدر و مادر خوانده اش اجازه نداشت تا هویت و ریشه هایش را در یابد.
الساندرو باردانی همه این داستان را با ریتم متناسب و بدون لکنت تعریف می کند تا مخاطبش بتواند 90 دقیقه فیلم را بدون خستگی دنبال نماید. صحنه های چالش ها و درگیری های متعدد مابین گوستاوو صد ساله و جوآنی 22 ساله در مراحل مختلف سفر، در میان نماهایی چشم نواز از طبیعت که جاده های کوهستانی و صخره های صعب العبور را در دل زیبایی درختان و پوشش سبز گیاهی نشان می دهد، می تواند نشانی از سیر تحولی سخت و نوعی بازگشت به خویشتن باشد.
صحنه پایانی فیلم، سکانس لطیفی است، وقتی گوستاوو ناباورانه با مزار مادرش مواجه شده که جوآنی با عکسی آن را آراسته است. او با چشمانی اشک آلود می گوید: "سلام مامان ؛ من آمدم."
اما فیلمساز اجازه نمی دهد مخاطبش در لحظات تراژیک بماند و بلافاصله طنز فیلم را در اینجا هم جاری می سازد که پس از آن همه دردسر، گوستاوو به جوآنی می گوید:
حالا باید دنبال پدرم بگردیم!

خانم مسن و بی دست و پایی که گنگستر شد
درس های بلاگا
Blaga's Lessons
2023

کاراکتر زن سالخورده در سینما، در فیلم "بانو ناپدید می شود" (از آخرین فیلم های انگلیسی آلفرد هیچکاک) توسط جاسوسان آلمانی ربوده شد، چرا که خودش جاسوس بود،
در فیلم "قاتلین پیرزن" (الکساندر مکندریک) یک گروه خلافکار را ناکار کرد
و حالا در فیلم "#درس_های_بلاگا" این کاراکتر در شهری از شهرهای #بلغارستان، دست به سرقت های کلان زده و با گنگسترها درگیر می شود.
بلاگا بک معلم زبان بازنشسته بلغاری 70 ساله که به تازگی شوهرش را از دست داده، قصد دارد آرامگاهی آبرومند برای خودش و شوهرش در کنار هم تهیه کند که پول هنگفتی لازم دارد و از طریق فروش ملکی، آن را به دست می آورد اما در دام کلاهبردارهای تلفنی افتاده و همه پول را از دست می دهد.
مراجعه اش به پلیس و مراکز دیگر فایده ای ندارد و تنها پسرش در آمریکا فقط به او سرکوفت می زند، حتی به عنوان یک قربانی مضحکه رسانه ها می گردد.
ضمن اینکه رزرو آرامگاه هم در حال از دست رفتن است تا اینکه متوجه می شود خودش هم می تواند حداقل عامل آن کلاهبردارها شده و از این طریق پول لازم برای آرامگاه را به دست آورد...
"درس های بلاگا" از آن دست فیلم های نئوهیچکاکی است که تعلیق و طنز را با همدیگر دارد.
بلاگا، شخصیت بی دست و پایی است و بدون شوهرش خیلی ناتوان به نظر می رسد. او به شدت تحت تاثیر یک مکالمه تلفنی مشکوک قرار گرفته و همه پول هایش حتی حلقه ازدواجش را می بازد.
پرداخت شخصیت بلاگا از چنین کاراکتری به آدمی سنگدل که یک انسان ساده و بی گناه را در میان گنگسترهای بی رحم، رها کرده و پی کارش می رود، شمایلی از فروپاشی و اضمحلال یک انسان به نظر می رسد
و استفن کاماندارف بلغاری به عنوان کارگردان و نویسنده اثر، توانسته با فضاسازی مناسب و قوی آن را به تصویر بکشد.
فیلمسازی که 11 فیلم ساخته و تقریبا اغلب آثارش در جشنواره های مهم جهانی جایزه گرفته اند از جمله همین فیلم "درس های بلاگا" که در دهها جشنواره شرکت داشت و در جشنواره های کارلو ویواری و رم و سینه فست جوایزی دریافت نمود.

بازهم دو برادر هندی
دزدیده شده
Stolen
2023

نوازدی از کنار مادرش که روی نیمکت ایستگاه راه آهن خوابیده، دزدیده شده و در این میان جوانی به نام آبیشک، گیر می افتد که ناخودآگاه کلاه ان نوزاد را در دست داشته و به دنبالش برادر او به نام شوبام نیز درگیر ماجرا می شود.
گویی سینمای هند دست از سر دو برادر برنمی دارد که طی دوره های مختلف انواع و اقسامش در این سینمای ساخته شده و اغلب هنرپیشگان معروف سالهای مختلف هند، در آنها ایفای نقش کرده اند؛ از راچ کاپور و آمیتا باچان تا شاهرخ خان و سلمان خان و ...
در فیلم "دزدیده شده" هم با دو برادر متفاوت روبروییم؛
آبیشک که انسان دوست و به اصطلاح دست به خیر است و شوبام که سر به کار خود دارد و اصرار می کند بی خیال ماجراها شده، خصوصا که عروسی مادرشان هم در راه است!
اما نوع دوستی آبیشک و گیر دادن پلیس باعث می شود که پای این دو برادر به گنگ های بچه ربایی و قاچاق بچه بیفتد و البته در این میان تغییر و تحولات روحی و شخصیتی هم روی می دهد.
از همین روی به نظر می آید کاران تیپال، فیلمساز جوان هندی در نخستین اثر سینمایی اش، فراتر از کشف یک باند قاچاق و درگیری های دو برادر، خصوصیات از دست رفته انسانی را مدنظر داشته است. چنانچه در واقع آنچه در ابتدای فیلم "دزدیده شده" به نظر رسید، نه تنها یک نوزاد بی پناه بلکه، انسانیت و شرافت افرادی بود که در آن دزدی سهیم بودند یا سکوت کردند و یا مانند شوبام، بی خیال رنج و درد مادر آن نوزاد شدند.
آنچه تیپال با آشکار ساختن تدریجی ماجرا و رو کردن آهسته و بطئی شخصیت ها و اتفاقات، از طریق تصاویر سایه روشن و نیمه تاریک با حرکت های تعقیبی دوربین به دنبال کاراکترها و در کوچه پس کوچه ها و دالان ها و راه باریکه ها، سعی کرده ضمن نگه داشتن میزان تعلیق، تماشاگر را مدام دچار شوک های داستانی نماید و آن تحول شخصیتی را در ساختار فیلم جاری سازد.
اگرچه فیلم "دزدیده شده" و کاران تیپال، چندان در جشنواره های مختلف جهانی حضور نداشته اند اما پذیرفته شدن در جشنواره امسال ونیز، می تواند برایش نقطه اعتباری به شمار آید.

بخش جشنواره جشنواره ها

آخر هفته حتما بچه ات را استادیوم فوتبال ببر
مجازات
Punishment
2022

فیلم "مجازات" خوب و مبهم شروع می شود، داخل اتومبیلی در حال حرکت، مرد به زن که پشت فرمان است، اصرار می کند دور بزند و ماجرا را تمام کند. او ادامه می دهد که "زیاده روی کردی".
زن بالاخره در آن جاده جنگلی دور زده و در محلی ساکت و آرام می ایستد، آنها از ماشین پیدا شده و نام "لوکاس" را صدا می زنند.
متوجه می شویم لوکاس نام پسر هفت ساله شان است که به دلیل شیطنت های بیش از حد، از سوی مادر تنبیه شده، که همان جا پیاده اش کرده و رفته اند.
آن گونه که مادر می گوید، این ماجرا یعنی تنها گذاشتن لوکاس و رفت و برگشتشان بیش از دو دقیقه طول نکشیده ولی فعلا خبری از لوکاس نیست. در حالی که پای پلیس هم به تدریج وسط کشیده می شود.
پدر خیلی پریشان و هراسان اما مادر خونسردتر و عصبانی است و همچنان در مقابل اعتراض پدر مبنی بر اشتباه او در تنبیه لوکاس، بر درست بودن عملش اصرار می ورزد. ولی به تدریج اوضاع دو طرف تغییر می کند.
یکی از نکات عجیب فیلم "مجازات"، پلان سکانس بودن آن در تمام 85 دقیقه اثر است. یعنی از همان لحظه ای که دوربین در اتومبیل و کنار پدر و مادر باز می گردد تا آخرین صحنه فیلم، هیچگونه قطع وجود ندارد و تمام فیلم یک تیک گرفته شده است.
یعنی همه وقایعی که دقیقا برای پدر و مادر لوکاس اتفاق می افتد را در طی مدت فیلم، شاهد هستیم
این پلان سکانس بودن فیلم و پیوستگی آن، به خوبی توانسته سیر بطئی آن تغییر اوضاع را نه برای شخصیت ها بلکه برای تماشاگر بیان نماید که اگر با ساختار معمول و دکوپاژ و تدوین متعارف و کلاسیک انجام می گرفت، شاید چنین حس و حالی از همذات پنداری تدریجی با کاراکترها را نمی توانست منتقل نماید.
در واقع با این نوع ساختار، فیلمساز تدریجا کاراکترها را باز کرده و در واقع به نوعی مخاطبش را پردازش می کند!
در تاریخ سینما، فیلم هایی که با یک پلان سکانس گرفته شده اند، نمونه های به یاد ماندنی داشته ایم، از "طناب" آلفرد هیچکاک تا "باد زمستانی" میکلوش یانچو و "1917" سام مندس که به خصوص این آخری برای نمایش یک تیک فیلم خود، هم مانند هیچکاک در فیلم "طناب" از حقه های مکانیکی بهره گرفت (یعنی قطع فیلم در تصاویری که گمراه کننده و نامشخص است مانند درون امواج خروشان آب یا در سیاهی و تاریکی مثل روی دیوار یا پشت لباس افراد) و هم جلوه های دیجیتالی را مورد استفاده قرار داد.

اما ماتئاس بیز" (کارگردان شیلیایی فیلم "مجازات") برخلاف نمونه های فوق، کاملا صادقانه و بدون حقه و ترفند، فیلمش را یک تیک گرفته و برای درآوردن آنچه می خواسته، هفت بار کل کار را فیلمبرداری کرده و آنچه می بینیم برداشت ششم است.
شاید توضیح اینکه چنین کاری تا چه اندازه دشوار و پیچیده و سخت است، پیش از این هم توضیح داده شده که برای برداشت یک تیک یک فیلم، چگونه بایستی همه صحنه ها و میزانسن ها طراحی و چیده شده، بازیگران با حفظ همه دیالوگ ها و حرکات و رفتار و حس و حال، توجیه گردیده، همه حرکات دوربین و صدابرداران و سایر عوامل صحنه مشخص بوده و در واقع همه چیز آماده فیلمبرداری باشد. چرا که وقت تنفس و استراحت و بازیابی و تکرار نیست و برای تکرار حتی یک نما، کل فیلم بایستی مجددا فیلمبرداری شود.
اما در یکی از صحنه های فیلم "مجازات" که پدر و مادر در حال مقصر جلوه دادن یکدیگر به عنوان عامل مفقود شدن لوکاس هستند، وقتی مادر از اینکه تمام این هفت سال را گام به گام و لحظه به لحظه با لوکاس طی کرده و در خوشی و ناخوشی و بد و خوب و فراز و نشیب های پسرش با او بوده و از همین روی کار و شغلش را رها نموده تا تمام وقت در کنار لوکاس باشد اما پدر هیچوقت از کارهایش نگذشته و همیشه غایب بوده و ...
آنگاه پدر پاسخ می دهد: "من هم دو بار او را دکتر بردم (که گویا یک بار مادر مریض بوده و یک بار هم درگیر کاری شده) و مهمتر آنکه آخر هفته ها به استادیوم می بردمش و فوتبال تماشا می کردیم! "
بازی آنتونیا زگرس به نقش مادر، از نقاط قوت فیلم به شمار آمده که پیش از این هم بارها جوایز مختلف جشنواره های به خصوص آمریکای لاتین را دریافت داشته و فیلمبرداری گابریل دیاز هم که تنها یک جایزه در کارنامه اش دارد، انصافا حیرت انگیز به نظر می رسد.

بخش کمربند جاده

گریز از دیوارها به سوی دشت ها
ریسمان زندگی
The Cord of Life
2022

استفان ایلداری، استاد روانشناسی و نویسنده کتاب معروف «افسردگی درمان می‌شود» می‌گوید که افسردگی فزاینده امروز ، یک بیماری طبیعی نیست، بلکه ناشی از سبک زندگی صنعتی و به اصطلاح متمدن امروز است. ایلداری می‌گوید:
"... ناسازگاری عمده‌ای بین ساختار ژنتیکی بدن و مغز ما و جهانی که خود را در آن می‌یابیم یا سبک زندگی که با آن سر می‌کنیم، وجود دارد. انسان هرگز برای زندگی در محیط داخلی، انزوای اجتماعی، فست فود، محرومیت از خواب، 50-60 ساعت کار در هفته، اضطراب مالی و سرعت زندگی مدرن طراحی نشده‌ است..."
به نظر می آید سیزو کیائو (فیلمساز مغولی) در فیلم آرام و پرحس و حال "ریسمان زندگی" نیز در تلاش برای نمایاندن همین مطلب است. زن مسنی که مادر دو پسر است، روزگار سختی را در آپارتمان کوچک یکی از آنها در شهر و در اتاقی بسیار محقر که درب آهنی و میله ای (مانند زندان) آن را احاطه کرده، می گذراند.
چرا که گویا دچار آلزایمر است و اگر رهایش کنند به تصور زندگی در گذشته، از آن آپارتمان می گریزد.
او در آن چارچوب تنگ که دیوارهای بلندی احاطه اش کرده اند، بی تابی کرده، همه چیز را خراب نموده و به در و دیوار ناسزا می گوید تا اینکه پسر کوچکترش، (یک آهنگساز دیجیتالی) به سراغش آمده و قرار می شود، مدتی او را نگه دارد.
اما مادر در آپارتمان پسر کوچک هم دوام نیاورده و پسر ناگزیر او را به سرزمین آبا و اجدادی اش در دشت ها و مراتع وسیع و سرسبز می برد. همان جایی که با پدر و مادر و خانواده اش زندگی می کرد تا حالش بهبود یابد.
شاید بتوان فیلم "ریسمان زندگی" را یکی از معدود آثاری دانست که در سالهای اخیر به گونه ای تاثیر گذار، به مادرآلزایمری در دنیای مدرن پرداخته اما مادر را تخریب نکرده، برخلاف برخی آثار سینمای ما که در همین سالها، مادران و پدران را موجوداتی تاریخ گذشته و مخرب به تصویر کشیده اند.
مادر در فیلم "ریسمان زندگی"، نه تنها روزگارش سپری نشده بلکه پسرش را آنچنان به زندگی اصیل و ریشه هایش در دل طبیعت بکر و دست نخورده باز می گرداند که پسر حتی تصمیم می گیرد، آهنگ ها و موسیقی اش را از آن پس با ضرباهنگ و ریتم طبیعت و عناصر آن بسازد.
صحنه پایانی فیلم، بی شباهت به سکانس آخر فیلم "توت فرنگی های وحشی" (اینگمار برگمان) و ملاقات پرفسور بورگ 78 ساله با پدر و مادر جوانش نیست یا سفر مادر مالی با اجدادش در فیلم "قاتلین ماه گل" (مارتین اسکورسیزی) و بلکه شاعرانه تر و دلچسب تر از آنهاست.

بخش های "جشنواره جشنواره ها" و "روح و دم"

طفلک ها این اسراییلی ها که کاری نکردند!

فرحه
Farha
2022

"فرحه" شاید از معدود مواردی باشد که یک فیلم درباره جنایات اسراییلی ها در سرزمین فلسطین برروی پلتفرم های اصلی بین المللی قرار می گیرد.
از همین روی بود که وقتی از اول دسامبر 2022، فیلم توسط نتفلیکس به صورت اینترنتی اکران شد و بعد هم از سوی اردن به آکادمی علوم و هنرهای سینمایی آمریکا برای جوایز اسکار معرفی گردید، صدای اسراییلی ها در آمد که چرا چنین فیلمی بایستی به مجامع بین المللی راه یابد.
اگرچه علیرغم قوت ساختاری و روایتی اما هر گز توسط آن آکادمی پذیرفته نشد! ولی به جشنواره های تورنتو و لندن و گوتبرگ و آسیا پاسفیک و مالمو و ... رفت و دو سه جایزه هم گرفت.
اعتراض اسراییلی ها این بود که در فیلم "فرحه"، سربازان و ارتش اسراییل بسیار خشن و وحشی و بی رحم به تصویر کشیده شده اند، در حالی که به نظر آنها چنین نبوده و مدعی هستند که اسراییلی ها به افراد غیرنظامی شلیک نکرده اند!
در صحنه ای از فیلم "فرحه"، سربازان اسراییلی وارد مخفیگاه شخصیت اصلی فیلم (دختری چهارده ساله به نام فرحه) شده و با خشونت برخی زنان و مردان و بچه های پناهنده را به حیاط آورده و از آنها می خواهند که جای سلاح هایشان را لو بدهند.
این درحالی است خبرچینی که آنها را به آنجا آورده مدام تاکید می کند، این خانه نظامی نیست، اینها جنگجو نیستند و در اینجا اسلحه ای مخفی نشده است!
اما اسراییلی ها، همه را با شقاوت به رگبار مسلسل بسته و حتی قرار می شود یکی از سربازان به نوزادی که پدر و مادرش کشته شده، شلیک کند که نمی تواند و نوزاد در شرایط بی آبی و بی غذایی تلف می گردد!
پیش از ورود ارتش اسراییل، فرحه توانسته بود پدرش را راضی کند تا به جای ازدواج، برای ادامه تحصیل به شهر برود اما ورود اشغالگران همه اوضاع را به هم ر ریخت.
فرحه و دوستش در حالی که برروی یک تاب، با هم گپ می زدند، ناگهان با صدای انفجار وحشتناکی مواجه شدند که همه آن شهر کوچک را به هم ریخت. یعنی اشغالگران اسراییلی آمده بودند.
فرحه علیرغم فرار بسیاری از مردم اما نزد پدرش ماند، پدری که او را درون مخفیگاه گذارد و خودش به مبارزین علیه اشغال پیوست و هرگز بازنگشت.
نیمی از فیلم "فرحه" در اتاقکی می گذرد که فرحه در آن از اسراییلی ها پنهان شده است و از شکافی در درب چوبی آن، وقایع بیرون را نظاره می کند.

دارین جی سالم، کارگردان فیلم در نخستین اثر بلند سینمایی اش، به خوبی توانسته مخاطبش را درون همان پناهگاه در کنار فرحه نگه داشته و در تنهایی ها و اضطراب ها و گرسنگی و تشنگی و ترس از گیر افتادن او شریکش گرداند.

دوربین فیلمساز در همان فضای کوچک و بسته، در تمام آن لحظات، فضایی خفقان بار و گرفته و دلهره آور تصویر می کند (نمادی از ورود ارتش اسراییل) و هیچ دقیقه ای را تلف نکرده و با هر زمانی که دارد، اطلاعات تازه ای به تماشاگرش منتقل می سازد.

دارین سالم، خود اجدادی فلسطینی داشته که در همان روزهای اشغال فلسطین به اردن مهاجرت می کنند و این فیلم گویا سرگذشت دوست مادری سالم را روایت نموده است.