حدود 60 سال از زمانی که یوری گاگارین[1] به‌عنوان اولین انسان پا به فضا گذاشت، می‌گذرد. از آن سال تا به امروز نه‌تنها افراد بیشتری به فضا رفته‌اند؛ بلکه علم به‌قدری پیشرفت کرده‌است که امروزه گردشگری فضایی نیز در آستانۀآغازی همگانی است. اگر با همین سرعت پیش برویم تصور سکونتگاه‌های فضایی روی ماه و مریخ برای گردشگران فضایی دور از انتظار نیست. برای همین،امروزه شرکت‌های مختلفی در سراسر جهان سعی در طراحی سکونتگاه‌های فضایی دارند؛ شرکت‌هایی مثل ساگا[2]، ثینک اوربیتال[3] و ... . معماران فضایی در تلاش‌اند با طراحی ویژۀ این سکونتگاه‌ها، بتوانند امکان سازگاری طولانی‌مدت انسان را در خارج از زمین فراهم کنند. این سازگاری نه‌تنهاباید بُعد فیزیولوژیکی؛ بلکه باید بعد روانی-اجتماعی انسان را نیز دربرگیرد.
در طول تاریخ پروازهای فضایی، طراحی فضاپیما ها همگام با پاسخ‌گویی به نیاز سرنشینان پیشرفت کرده‌است؛ در اولین نسل از اکتشافات فضایی سرنشین‌دار (مجموعۀ ماموریت‌های آپولو) که فناوری‌های فضایی در مراحل اولیۀ خود بودند، مهم‌ترین دغدغه، حفظ امنیت جانی خدمه از لحظۀ پرتاب تا نقطۀ بازگشت به زمین بود و ایمنی در اولویت قرار داشت؛ برای همین توجه به نیازهای روانی-اجتماعی در اولویت طراحی فضایی نبود.
بعد از آن با ساخت ایستگاه فضایی بین‌المللی،طراحی فضایی وارد مرحلۀ جدیدی شد؛ چرا که فضانوردان نیازمند فضاها و تجهیزاتی برای انجام تحقیقات خود بودندکه طراحی این فضاها، ما را وارد گامی جدید در طراحی فضایی کرد.
در ایستگاه فضایی با‌توجه به اینکه مدت زمان ماموریت‌ها از چند روز به چند ماه افزایش یافت، نگرانی‌هایی برای سطح امنیت روانی-اجتماعی خدمه ایجاد شد؛ چرا که کار‌کردن درمحفظۀ بستۀ ایستگاه فضایی نه‌تنها احساس انزوا و محبوس‌بودن را در فرد ایجاد می‌کند؛ بلکه دوری از خانواده، نبود امکانات جهت تفریح و غیره، نیز سبب می‌شود فرد از نظر روانی، فشارهای زیادی را تحمل کند. طراحان در جهت کاهش فشارهای روانی-اجتماعی، سعی کردند با استفاده از طراحی محیط، فضای بهتری را برای فضانوردان در ایستگاه فضایی ایجاد کنند. یکی از این طرح‌ها، پنجرۀ آزمایش یا همان کوپولا[4]است که مشرف بر کرۀ زمین می‌باشد و نگاه‌کردن به زمین از آن پنجره، احساس خوبی را در فضانوردان به‌وجود می‌آورد.
با‌وجود تلاش‌هایی که در جهت بهبود طراحی محیطی ایستگاه فضایی می‌شود، فضانورد کریس هدفیلد[5] فضای داخل ماژول‌های ایستگاه فضایی بین‌المللی را به بیمارستان تشبیه کرده‌است.
سه اولویتی که در طراحی فضایی مورد توجه قرار می‌گیرد؛ از این قرار است:
-طرح باید ایمنی و سلامت خدمه را تضمین کند.
-طرح نباید عملکرد را به‌طور منفی تحت تاثیر قرار دهد.
-طرح باید بتواند آسایش و رضایت جسمی-روانی مطلوب را با ایجاد فضاهای شخصی، ایجاد و حفظ حریم خصوصی و فراهم‌آوردن فعالیت‌های تفریحی فراهم کند.
با این وجود طراحی برای سکونتگاه‌های فضایی، متفاوت از طراحی برای ماموریت‌های فضایی است؛ چرا‌که در صورت سکونت در فضا، بر‌خلاف ماموریت‌های فضایی، انسان باید مدتی طولانی در فضا بماند و همین سبب می‌شود که نیازهای روانی-اجتماعی، همانند نیازهای فیزیولوژیکی در اولویت قرار داده شوند.
البته این را باید به یاد داشت افرادی که به فضا می‌روند شرایط کاملا متفاوتی نسبت‌به فضانوردان دارند. آنها آستانه تحمل کمتری نسبت‌به فضانوردان دارند؛ پس امکان اینکه در‌صورت ورود به فضا از‌نظر روانی آسیب بیشتری ببینند، بسیار بیشتر است.
در آخر بایدبه این نکته مهم اشاره‌کرد که یکی از مشکلاتی که بر‌سر راه معماران فضایی می‌باشد، این است که آنها باید برای اینکه محیطی با سازگاری مناسب طراحی کنند، نیازمند توجه به مسائل روانی-اجتماعی هستند؛ اما متاسفانه بعد روانی-اجتماعی، بعدی ذهنی است و رسیدن به معیاری یکسان و همگانی برای آن دشوار است. به‌طور مثال، می‌توان گفت:مواردی مانند درصد اکسیژن مورد‌نیاز در هوا یا میزان فشار هوا؛ نه‌تنها قابلِ‌اندازه‌گیری هستند؛ بلکه معیاری ثابت و جهانی دارند و فرد‌به‌فرد تغییر نمی‌کند؛ اما در‌مقابل، مفاهیم رفاه و آسایش، مفاهیمی ذهنی هستند و نه‌تنها قابل محاسبه نیستند؛ بلکه فرد‌به‌فرد متفاوت‌اند. به‌طور مثال، میزان فضای داخلی که حریم خصوصی کافی را برای یک فرد فراهم می‌کند، ممکن است برای افراد مختلف، متفاوت باشد. میزان حفظ حریم شخصی برای احساس راحتی، به عوامل مختلفی چون: جنسیت، سن، هنجارهای فرهنگی، فعالیت‌های خاص و ترجیحات شخصی بستگی دارد.
هنگام طراحی سکونتگاه‌ها، ضروری است که هم ویژگی‌های ذهنی و هم عینی محیط را در نظر بگیریم تا بتوانیم سکونتگاه‌هایی طراحی کنیم که در آن افراد مختلف، علاوه‌بر رفع نیازهای فیزیولوژیک، احساس امنیت روانی داشته باشند.
امروزه شرکت‌های مختلف سعی در ساخت سکونتگاه‌هایی برای استقرار در ماه و مریخ دارند. آنها در مرحلۀ آزمایش، سکونتگاه‌های‌شان رابا‌توجه‌به شرایط ویژۀ قطب شمال و جنوب، در این مناطق برپامی‌کنند. یکی از همین سکونتگاه‌ها، لونارک،[6] استکه ساخت شرکت ساگا می‌باشد و با الهام از اوریگامی[7] ژاپنی برای استقرار در ماه ساخته و به‌مدت دو ماه در گرینلند[8] مستقر شده بود. دو نفر از افرادی که دراین سکونتگاه مستقر بودند، سعی داشتند که عملکرد آن را بررسی کنند و همچنین اطلاعاتی در‌رابطه با ابعاد روانی و تاثیر انزوای محیطی بر انسان به‌دست آورند.
یکی از افراد مستقر در این سکونتگاه گفته‌است که ما مانند فضانوردان حرفه‌ای، تربیت نشده‌ایم و تحمل ما، بسیار کمتر است. بنابراین ما به محیط زندگی بسیار دلپذیرتری نیاز داشتیم. ما می‌خواستیم یک خانه بسازیم، نه صرفا یک ماشین برای زنده‌ماندن و در لونارک واقعا احساس می‌کردیم که در خانه هستیم.
در حال حاضر نیز سکونتگاه‌های مختلفی مانند لونارک در دنیا طراحی می‌شوند و مسابقات و سمینارهای جهانی در رابطه با معماری در فضا، توسط معماران و مهندسان هوافضا برگزار می‌شود تا بتوانیم هر چه زودتر فضایی مطلوب را خارج از زمین برای نسل‌های بعدی فراهم کنیم.
اگرچه هنوز تا سکونت در فضا فاصلۀ زیادی داریم اما از امروز باید آن‌را مورد مطالعه و بررسی قرار دهیم؛ چرا‌که علم با سرعت مشخصی حرکت نمی‌کند و ممکن است، آن روزهایی که تورهای اقامت چند‌روزه روی ماه برگزار می‌شوند، به‌ما خیلی نزدیک باشد.
حدیث صابری
ورودی 98 کارشناسی جامعه شناسی فردوسی
[1]Yuri Gagarin
[2]SAGA
[3]ThinkOrbital
[4]Cupola
[5] Chris Hadfield
[6]Lunark
[7]Origami: هنر ایجاد شکل‌های مختلف، تنها با تا‌کردن کاغذ که در فرهنگ ژاپنی به‌وجود آمده‌است.
[8] Greenland
