آیا تابه‌حال به ابعاد اجتماعی آغاز عصر نوین فضایی فکر کرده‌‌اید؟ با پیشرفت علوم فضایی توجه به بعد اجتماعی ارتباط بین انسان و فضا امری حیاتی خواهد شد؛ چرا که پیامدهای حاصل از پیشرفت روزافزون علوم فضایی تحولی بزرگ بر زندگی تمامی افراد و جوامع کرة زمین خواهد داشت. به همین دلیل باید همگام با پیشرفت در حوزۀ علوم فضایی، در حوزۀ علوم اجتماعی نیز قدم برداریم تا بتوانیم پیامدهای حاصل از دستیابی انسان به فضا را پیش‌بینیکرده و باتوجه‌به این پیش‌بینی‌ها، راه‌حل‌هایی را ارائه کنیم تا پیامدهای منفی که ممکن است این تحول بزرگ بر جوامع مختلف بگذارد را تا حد ممکن کاهش دهیم.
یکی از رشته‌هایی که توانسته است این ارتباط را بین علوم اجتماعی و علوم فضایی برقرار کند، اخترجامعه‌شناسی[1]است. اخترجامعه‌شناسی علمی بین‌رشته‌ای است که رابطۀ بین اکتشافات فضایی انسان و سایر ابعاد زندگی اجتماعی همچون اقتصاد، فرهنگ، سیاست، مذهب و... را مورد بررسی قرار می‌دهد. این رشته در سال 2004 میلادی توسط دکتر جیم پس[2] معرفی شد. دکتر جیم پس در سال 1991 دکتری جامعه‌شناسی خود را از دانشگاه کالیفرنیا جنوبی دریافت کرد. او که در پی پیوندزدن تخصص خود یعنی جامعه‌شناسی و حوزۀ موردعلاقه‌اش نجوم و اکتشافات فضایی بود، توانست با معرفی رشتۀ اخترجامعه‌شناسی این پیوند را برقرار کند. او در سال 2008 میلادی مؤسسه[3]ARI را در هانتینگتون بیچ[4] واقع در ایالت کالیفرنیا تأسیس کرد. مؤسسه‌ای که هم‌اکنون نیز در حوزۀ اخترجامعه‌شناسی فعالیت می‌کند.
اخترجامعه‌شناسی به مطالعۀ رویکرد بین فضا، بشریت و الگوهای رفتاری، اجتماعی و فرهنگی مرتبط با فضا می‌پردازد و در پی یافتن پاسخ به این سؤال استکه پیشرفت روزافزون علوم فضایی چگونه می‌تواند انسان‌ها را برای ورود به این مرحلة نوین از زندگی آماده کند؟
برای پاسخ به این سؤال کلی باید حوزه‌های مورد بررسی این رشته را جزئی‌تر مدنظر قرار دهیم.
یکی از حوزه‌های مهم، حوزۀ سیاسی و بین‌المللی است چرا که باید مسائل مهمی چون دسترسی بین‌المللی به فضا و یا مالکیت منابع فضایی دقیق مورد بررسی قرار گرفته و مشخص شود تا برای این‌چنین مسائلی در پی ایجاد قوانین و راه‌حل باشیم و از درگیری‌های احتمالی جلوگیری کنیم.
باید حقوق تمامی اشخاص، سازمان‌ها و کشورهایی که در فضا فعالیت می‌کنند، حفظ شود و این جز با ایجاد سیستمی حقوقی و قانونی امکان‌پذیر نیست. این حوزه در پی پاسخ به سؤالاتی مانند سؤالات زیر است:
- در طی اکتشافات فضایی روابط بین ملت‌ها چگونه تغییر خواهد کرد؟
- قدرت فضایی چه پیامدهایی برای کشورهای درحال‌توسعه دارد؟ و چگونه آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد؟
- نقش دولت‌ها و شرکت‌های خصوصی در این اکتشافات چیست؟ هر یک چه پیامدهایی برای جوامع رقم می‌زنند؟
- باتوجه به حفظ حقوق بین‌المللی در زمینۀ اکتشافات فضایی همکاری‌های بین‌المللی بر چه اساسی پیش خواهد رفت؟
دیگر حوزه‌ای که این رشته آن را مورد بررسی قرار می‌دهد، اقتصاد است. اقتصاد علم مطالعۀ چگونگی تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات در جامعه است.سؤالاتی که ممکن است در این حوزه ایجاد شود چنین سؤالاتی است:
- آیا مصرف منابع فضایی خارج از زمین سبب تغییر سیستم‌های اقتصادی می‌شود؟ چگونه و چرا؟
- چگونه تکنولوژی نحوۀ استفاده و مصرف منابع روی زمین را تغییر داده‌است؟
اخترجامعه‌شناسی از زاویه‌های دیگری نیز به ارتباط بین فضا و جامعه می‌پردازد و آن، حوزۀ تاریخی و فرهنگ است. در طول تاریخ فضا نقش مهمی بر جوامع مختلف داشته‌است. از آن زمان که بشر ابتدایی به آسمان خیره می‌شد و درباره‌اش افسانه‌ها می‌ساخت، افسانه‌هایی که در ذهن انسان‌های گذشته نقش بسته و رفتار و اعتقادات آنها را تحت تأثیر قرار داده بود. از سری سؤالاتی که در این حوزه مطرح می‌شود می‌توان به این دو سؤال اشاره کرد:
- فضا چگونه بر جوامع باستانی و فرهنگ‌های ماقبل تاریخ اثر گذاشته‌است؟
- رویدادهای آسمانی چگونه بر توسعۀ جامعۀ بشری تأثیرگذاشته‌اند؟
این توجه به فضا در جوامع مختلف در طول تاریخ را می‌توان از داستان‌ها و افسانه‌ها در رابطه با خدایان در آسمان و حتی داستان‌های علمی‌تخیلی که قبل از آغاز عصر فضا نوشته شده‌بود پیدا کرد. آثار نویسندگانی همچون ژول‌ورن، آرتور سی کلارک، آیزاک آسیموف، ادوارد لورت هیل و... . این نویسندگان اغلب پیش‌بینی‌های شگفت‌انگیزی نسبت به فضا و پیشرفت‌های علمی مرتبط با فضا داشته‌اند.
خواندن داستان‌های‌شان نه‌تنها ما را بارؤیاپردازی دیرینۀ سفر به فضا آشنا می‌کند بلکه با رویکردهای اجتماعی و نقش اجتماعی دنیای آسمان‌ها در زندگی اجتماعی انسان‌ها نیز آشنا می‌کند.
در این حوزه چنین سؤالاتی مطرح می‌شود:
- ادبیات مربوط به فضا چگونه بر میل انسان به رفتن به فضا تأثیر گذاشته‌است؟
- چگونه ادبیات آگاهی اجتماعی مرتبط با فضا را شکل داده‌است؟
- چگونه قصه‌گویی در فیلم یا کتاب درک ما را مسائل فضایی شکل می‌دهند؟
این شاخه حتی حوزه‌های ارتباطی و روان‌شناختی را نیز مورد توجه قرار می‌دهد، به‌طور مثال ارتباط افراد در ایستگاه فضایی بین‌المللی را مورد مطالعه قرار می‌دهد چراکه باتوجه به شرایط متفاوت ایستگاه فضایی، توجه به ابعاد روانی بسیار حائز اهمیت می‌شود. این حوزه به سؤالاتی مانند سؤالات زیر می‌پردازد:
- افراد از فرهنگ‌ها و جوامع مختلف چگونه در ایستگاه فضایی با هم ارتباط برقرار می‌کنند؟
- هر یک از افراد چگونه نیازهای عاطفی، مذهبی و... خود را خارج از زمین برطرف می‌کنند؟
در این نوشته به‌طور خلاصه به معرفی رشتۀ اخترجامعه‌شناسی و برخی حوزه‌های مورد بررسی آن پرداختیم. باتوجه به شتاب روزافزون پیشرفت علوم فضایی و نزدیک‌شدن آن به حوزۀ اجتماعی زندگی انسان‌ها، ما هرچه سریع‌تر نیازمند این هستیم که بین علوم فیزیکی و فنی با علوم اجتماعی ارتباط برقرار کنیم تا بتوانیم مسائل پیشرو را پیش‌بینی کرده و به فکر راه‌حلی برای آن باشیم. اخترجامعه‌شناسی رشته‌ای است که این ارتباط را میان علوم فضایی و اجتماعی برقرار می‌کند، امید است که ثمرۀ این ارتباط، ما را به پیشرفت‌ها و هم‌افزایی‌هایی برساند که به‌تنهایی توسط علوم فضایی ممکن نیست.
[1]Astrosociology
[2]Dr. Jim Pass
[3]Astrosociology Research Institute
[4]Huntington Beach
حدیث صابری
ورودی98 کارشناسی جامعه شناسی فردوسی
