چالش هویت مجازی در زیست سایبری نوجوان

مقاله زیر به نقل از عصرارتباط بازنشر میشود.

کرونا ميهمان ناخوانده‌ای بود که ناگهان بدون هیچ دعوتی در زندگی ایرانی‌ها قدم گذاشت. تغییرات و تحولاتی با خود به همراه آورد و روی افراد جامعه و سبک زندگی آنان از کودک گرفته تا سالخورده اثر گذاشت.

دراین‌بین بیشترین تاثیر را جامعه دانش‌آموزی کشور با حضور اجباری در فضای سایبری برای دریافت آموزش‌های رسمی به‌صورت برخط تجربه کردند و کرونا شد کاتالیزوری برای کنار زدن محدودیت‌های حضور دانش‌آموزان در فضای مجازی.

این حضور زودهنگام در فضای مجازی و تجربه زیست سایبری، به‌خصوص برای نوجوانان چالش‌ها، فرصت‌ها، تهدیدها و آسیب‌هایی را به همراه خواهد داشت. ما در هفته‌نامه عصر ارتباط بر آنیم تا در مجموعه مقالات «جامعه ایرانی و مساله زیست سایبری نوجوان» زوایای مختلفی از این تغییرات را موردبررسی قرار دهیم. در این مقاله به بررسی «چالش هویت مجازی در زیست سایبری نوجوان» می‌پردازیم.

*مفهومی به نام هویت

واژه هويت (Identity) ازنظر لغوی به معنی «هستی، وجود، ماهیت و سرشت» و ریشه لغوی آن از واژه «هو» گرفته‌شده که اشاره به‌غایت، نهایت و کمال مطلق دارد و در حوزه علوم انسانی موجب شناسایی فرد و اجتماع از دیگری می‌شود؛ یعنی مجموعه خصائل و خصوصیات رفتاری که از روی آن فرد به‌عنوان یک گروه اجتماعی شناخته شده و از دیگران متمایز مي‌شود و دو معناي عمده دارد؛ اولين معناي آن بيانگر مفهوم تشابه مطلق و معناي دوم آن به مفهوم تمايز مطلق است، به‌این‌ترتیب مفهوم هويت همزمان ميان افراد يا اشيا دو نسبت مختلف قرار می‌دهد.؛ ازیک‌طرف شباهت و از طرف ديگر تفاوت. (لطف‌آبادی، 1392: 54)

به بیانی دیگر، هویت به معنی کیستی و هستی یک فرد، گروه و جامعه و ملت، و فرایند ساخته‌شدن معناها بر پایه‌یک ویژگی فرهنگی یا یک دسته ویژگی‌های فرهنگی تعریف می‌شود.

هویت در جامعه‌شناسی مفهومی چندبعدی است. هویت به درک و تلقی مردم از اینکه چه کسی هستند و چه چیزی برایشان معنادار است مربوط می‌شود. جامعه‌شناسان اغلب از دو نوع هویت سخن می‌گویند: هویت اجتماعی و هویت شخصی. این شکل‌های هویت فقط ازنظر تحلیلی از هم جدا و متمایز می‌شوند اما درواقع، پیوند تنگاتنگی با یکدیگر دارند.

هویت‌های اجتماعی نشان‌دهنده شیوه‌های همسانی افراد با دیگران هستند، هویت شخصی، ما را به‌عنوان افرادی جدا و مجزا از یکدیگر متمایز می‌کند. هویت شخصی به معنای رشد و تکوین شخصی است که از طریق آن ما معنای یگانه و منحصربه‌فردی از خویشتن‌مان و مناسبات‌مان با جهان پیرامون خود خلق می‌کنیم. (معمار و همکاران به نقل از گیدنز، 1391: 176-155) بر اساس این رویکرد می‌توان گفت:

نخست، هویت برساخته‌ای اجتماعی است. یعنی کیفیتی ثابت یا ذاتی نیست، بلکه ساخته می‌شود و سپس در تعامل با دیگران تغییر می‌کند.

دوم اینکه هویت توأم بااحساس تعلق است؛ یعنی اینکه بدانیم چه کسی هستیم مستلزم عضویت در گروه یا گروه‌های اجتماعی است که از اعضای شبیه به یکدیگر تشکیل‌شده‌اند.

سوم اینکه مساله هویت به تفاوت ما با دیگران نیز مربوط می‌شود. بخشی از دانستن اینکه چه کسی هستیم‌ دانستن این است که چه کسی نیستیم.

چهارم، ازآنجا که هویت اکتسابی است انعطاف‌پذیر نیز هست و در برخی از جوامع انعطاف‌پذیرتر از برخی دیگر است. هویت در سطوح و ابعاد مختلف واکاوی شده است.‌ هویت ملی، هویت دینی، هویت جهانی و مواردی از این قبیل. (معمار و همکاران، 1391: 176-155)

بنابراين در شناخت هویت، باید به‌طور همزمان به دو جنبه‌ فردی و روان‌شناختی و جنبه‌ جمعی و جامعه‌شناختی آن توجه شود.

*تعریف هویت مجازی

هویت مجازی نمایش و جلوه‌ای است که فرد از خودش در قالب فعالیت‌ها، تعاملات و عملکردش در سایت‌ها، شبکه‌های اجتماعی، چت‌روم‌ها و در کل فضای سایبر بروز می‌دهد. هویت مجازی با عباراتی چون هویت اینترنتی، هویت آنلاین، هویت مجازی و شخصیت اینترنتی بیان می‌شود. هویت مجازی موضوع قابل‌بحثی در روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، علوم ارتباطات، مردم‌شناسی، مطالعات رسانه‌ای و غيره است، زيرا فرد هم می‌تواند هویت مجازی را با هویت واقعی‌اش تعریف کند، با همان نام و نام‌خانوادگی و سایر مشخصات هویتی، و هم قادر است اساسا هویت مجازی‌اش را با مشخصات و ویژگی‌هایی غیرواقعی و ساختگی شکل دهد. (مشرق نیوز، 1392)

*فصل نوجوانی و جست‌وجوی هویت

نوجوانی دوران گذار از کودکی و قدم گذاشتن در دنیای بزرگسالی است. می‌توان تغییرات و تحولات زیستی و جسمی، ذهنی و روانی نوجوانی را اولین برزخ حیات انسانی نامید. در این دوران است که نوجوان به دنبال شناخت من کیستم‌ها و الگوگیری از الگوهاست، می‌خواهد دنیا را از نو بشناسد، خود را مرکز ثقل جهان می‌داند، درعین‌حال کم‌تجربه است و به دنبال شکل‌گیری شخصیت و هویت خویش است و در این راه کفش جست‌وجوگری به پا می‌کند.

جست‌وجوي هويت در نوجوان، همواره با سايه‌اي از ابهام، نگراني و ترديد همراه است. نوجوان درصدد است تا در دنياي پرازدحام و شديدا متغير، جايگاه خود را بيابد و هويتي از خويش به دست آورد. درعین‌حال کم‌تجربه است. تمایل دارد هويت موردنظر را آن‌گونه كه می‌پسندد به وجود ‌آورد و به اين سوال هميشگي پاسخ دهد كه من كيستم؟ و براي چه زندگي مي‌كنم؟ (محمدی به نقل از شرفی، 1379: 28-39)

در حقیقت نوجوان آگاهانه تلاش مي‌كند تا نقش‌هاي مختلفي را بيازمايد، به اين اميد كه نقشي را بيابد كه با او «تناسب داشته باشد»، همین تغییرات پی‌درپی و روزبه‌روز، مساله هویت‌یابی را در دوره نوجوانی حساس و حاد می‌کند. بي‌شك چنين هويتي، غالبا محصول فرهنگ، تربيت خانواده، گرایش‌ها و نگرش‌های آنها است، ليكن بايد توجه داشت كه نوجوان در شرايطي بعضا به معارضه با تاثيرات فرهنگي و خانوادگي برمی‌خیزد و درصدد است از نو هويتي را بيافريند.

در مسیر هویت‌یابی نوجوان عوامل چندگانه‌ای دخیل خواهند بود ازجمله خانواده، نهادهاي تربيتي و پرورشي، جامعه، گروه‌های همسالان و مرجع، رسانه‌ها و غیره که به من «کیستم»‌های نوجوان جهت می‌دهند یا آن را دچار اختلال می‌کنند. بنابراين، در هر دوره‌ای از مسیر تاریخ هویت‌یابی نوجوان با نسل‌های بعدی و قبلی کاملا متفاوت خواهد بود.

دراین‌بین نوجوان امروزی که در متون علمی از آنها به‌عنوان نسل z یاد می‌شود دارای ویژگی‌های کاملا متفاوت فردی، فرهنگی، اجتماعی و سبک زندگی وغيره هستند. مهم‌ترین ویژگی‌های نسل فوق، ارتباط با رسانه و تاثیرپذیری از رسانه‌ها در هویت‌یابی هم از نوع اجتماعی و هم از نوع شخصی‌اش است.

بنابراین، امروزه در کنار سطوح و سلسله‌مراتب‌ مختلف هویت همچون هويت فردي (شخصي)، هويت ملي، هويت ديني، هويت خانوادگي، هويت اجتماعي، هويت جنسيتي، هويت فرهنگي، هـويت تـمدني در پرتو حضور رسانه‌های دیجیتال و برخط مساله‌ای به نام هویت مجازی هم ظهور و بروز کرده است.

*نوجوان و چالش هویت مجازی

امروزه با ظهور تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی و در رأس آنها رسانه‌های الکترونیکي و آنلاین مانند شبکه‌های اجتماعی مجازی، سایت‌ها وغيره هویت بشر نیز دستخوش تغییرات اساسی شده است. به‌طوری‌که هم‌اکنون واژه هویت مجازی جزيی جدایی نشدنی از انسان کنونی است و در شکل‌گیری این هویت مجازی اینترنت و محتوا و فعالان فضای سایبری نقش اساسی ایفا می‌کنند.

اینترنت دارای قابلیتی است که به‌واسطه آن افراد می‌توانند «خود»های جدیدی را در دنیاهای جدید بسازند. این امور ممکن است در دنیای مادی اصلا وجود خارجی نداشته باشند یا فرد به‌زعم تلاش‌های خودش قادر به دستیابی به آن نباشد. این‌ قابلیت استفاده از فضای مجازی را برای کاربران جذاب‌تر می‌کند.

به این ترتیب، فضای وب به مکانی برای معرفی و نمایش شخصیت فرد و ارضاي میل دیده شدن تبدیل می‌شود. البته قضیه به همین‌جا ختم نمی‌شود زیرا امکان دارد که تصویر ارايه‌شده از سوی یک فرد بر روی وب، توسط دیگران به‌صورت‌هایی غیر از شکل موردنظر وی نیز تفسیر شود.(معمار و همکاران به نقل از اسلوین، 1391: 176-155)

حتی امکان معرفی خود در شبکه‌های اجتماعی مجازی مانند فیس‌بوک، لایکی، ایسنتاگرام، پلتفرم‌ها، سایت‌های مختلف وغيره به‌صورت‌های گوناگون وجود دارد به‌طوری‌که افراد بتوانند در جریان ارتباط‌‌گیری «هویت الکترونیکي چندگانه‌ای» برای خود بسازند و هر بار خود را به یک صورت نشان دهند.

هویت در محیط مجازی به‌طور مشخص متفاوت با هویت در محیط واقعی است؛ زیرا تفاوت بین محیط‌ها وجود دارد. شخص مختار است از هویت واقعی‌اش در محیط مجازی استفاده کند یا نکند. در محیط مجازی، شخص هویتش را در مسیری شکل می‌دهد که او می‏خواهد آن را در مقابل دیگران به نمایش بگذارد؛ به‌عبارت‌دیگر، او هویتش را به دیگران تحمیل می‌کند.

هویت، نقش کلیدی را در ارتباطات مجازی ایفا می‌کند. بعضی مدعی‌ هستند این توانایی و امکان ایجاد یک هویت بدون بدن و مستقل از جنبه‌های فرهنگ آنلاین است که به مردم اجازه می‏دهد نقش‌ها و روابطی را که به‌گونه‌ای دیگر هستند، جست‌وجو کنند؛ اما دیگران ادعا می‌کنند گمنامی، بی‌مسوولیتی و رفتار خصومت‌آمیز را تشویق می‌کند.

فضای مجازی امکان انواع تجارب ذهنی را فراهم می‌سازد که می‌توانستند انواع مدرن سلطه را منقطع یا متوقف کنند. توانایی واقعیت مجازی در فراگرد خودش نهفته است و اشخاص می‌توانند در یک محیط به‌واسطه رایانه یا گوشی تلفن همراه، تبلت وغيره، خود و جهان را بازسازی کنند؛ بنابراین واقعیت مجازی و کارکردهای آن می‌تواند در جهت غیرطبیعی کردن هویت‌های طبیعی عمل کند. در اتاق‌های گفت‌وگوی مجازی مردم می‌توانند دقیقا «به چیزی که آنها می‌خواهند باشند» یا «دقیقا چطور می‌خواهند مردم دیگر آنها را ببینند» تبدیل شوند. (معمار و همکاران به نقل از پراپروتنیک، 1391: 176-155)

آنها می‌توانند در این محیط، نام مستعار انتخاب کنند و در مکالمه با دیگران خود را به اید‌ه‌آل‌های موردعلاقه‌شان نزدیک کنند. به همین سبب آنها غالبا خود را ازنظر ظاهری بسیار خوش‌تیپ توصیف می‌کنند، دارای تحصیلات بالا هستند و به انواع هنر نیز آشنایی دارند.

ویژگی دیگر این است که فرد می‌خواهد با قرار دادن خود به‌جای دیگران، نحوه ارتباط آنها را با فرد دیگر ارزیابی کند. این اتفاق بیشتر زمانی رخ می‌دهد که مردي، خود را به‌جای یک زن یا بالعکس یک زن خود را به‌جای یک مرد معرفی می‌کند. ازاین‌رو در این فضا با نوعی تقلب هویت یا هویت تقلبی و جعلی روبه‌رو هستیم.

آنچه نماد و نشان‌دهنده هویت فرد است آن چیزی است که او درباره خودش بیان می‌کند: درباره سن، شغل، مکان زندگی وغيره بسیار اتفاق افتاده است که فرد پس از مدتی و طی ملاقات با فردی که با او ارتباط یافته، مشاهده كرده است که اطلاعاتی که به او داده‌شده نادرست است. به‌طوری‌که در صفحه اینترنتی من درواقع یک «من دیگر» است یا یک «من دوم» است و در برخی مواقع نیز هویتی جدید از من است. هویتی که تاکنون هم برای فرد و هم برای دیگران پنهان و ناشناخته بوده است.

من به‌عنوان هویت «الف» یا هویت «ب» خود را معرفی می‌کنم. در زندگی روزمره زمانی که من به‌عنوان یک شخص خودم را معرفی می‌کنم خودم را با جنسیت، هویت فیزیکی و اجتماعی معرفی می‌كنم و البته این هویت مرزها و محدودیت‌های خود را دارد؛ اما در شبکه اینترنت وضع به این منوال نیست. فرد در یک‌لحظه می‌تواند شخصیت‌های مختلفی داشته باشد. درحالی‌که من با هویت مجازی در حال سیر و گشت‌وگذار در دنیای مجازی هستم، هویت حقیقی من همین‌جا و در همین لحظه، حاضر است. (اخگری، 1388)

در کنار این‌ها، محتوا و فعالان فضای سایبر نیز در شکل‌دهی به هویت و همچنین ارايه «من» افراد در فضای مجازی تاثیر زیادی دارند. الگوهای رفتاری و کنش‌های ارتباطی در زیست سایبری بیشتر مبتنی بر الگوگیری از اینفلوئنسرهاست. نحوه ژست عکس‌ها، ارايه فیلم‌های خانوادگی و شخصی، کادربندی، انتخاب رنگ، لباس پوشیدن، مدیریت بدن، نحوه پست‌نویسی، کامنت‌گذاری، تویيت‌نویسی، بازنشر، نمایش زوایای خاصی از زندگی فردی به‌صورت فانتزی و به‌دوراز واقعیت‌های موجود، نحوه نمایش رویدادهای رفاقتی و خانوادگی مانند مناسبت‌ها وغيره؛ و در یک‌کلام توجه افراطی به سطح نمایشی و ظاهری زندگی فردی یا خانوادگی همگی نشان از تاثیر ارايه محتوا و شخصیت‌های اثرگذار در هویت مجازی است.

بی‌شک گرته‌برداری رفتاری، کنشی و هویتی از اینفلوئنسرها به‌عنوان رهبران فکری نمادین یا سمبلیک با عضویت در پیج‌ها، گروه‌ها، کانال‌ها، روم‌چت‌ها وغيره و تعاملات فضای سایبری در قبول یا رد عقاید و سلایق بر شناخت من مجازی و به دنبال آن، من واقعی نوجوان و هویت مجازی و هویت واقعی او و در سطحی بالاتر بر نگرش آنها به حقیقت زندگی اثر زیادی دارد.

*بحران‌های ناشی از هویت‌های ساختگی

با توجه به اینکه در فضای مجازی فرد معمولا امکان انتخاب هویت‏های دیگری دارد که در نظر دیگران مطلوب‌تر یا خاص‌تر جلوه می‌کند، بحران به وجود می‌آید. در این صورت، فرد هنگام استفاده از امکانات ارتباطی مجازی، هویت واقعی خود را که در سراسر زندگی واقعی با آن درگیر است، کنار می‌گذارد و با هویت جدیدی مواجه می‌شود. به‌این‌ترتیب، معناهای جدیدی وارد ذهن فرد می‌شود و هویت جدیدی در کنار هویت واقعی و قدیم او قد علم می‌کند که ذهن فرد را درگیر و دچار بحران می‌کند زیرا این دو هویت در وضعیت همزمانی قرار می‌گیرند و فرد نمی‌تواند به‌راحتی مفاهیم و خصایص هویتی جدید را با هویت قدیمی و همیشگی‌اش تطبیق دهد یا اساسا ممکن است میان آنها تعارض پدید آید.

این بحران احتمالا خستگی، تنش، فشار عصبی و ناکامی را برای فرد به همراه می‌آورد. این بحران به‌خصوص برای کسانی به شکل جدیدتر مطرح می‌شود که تغییرات هویتی فراوان در فضای مجازی برای خود ایجاد می‌کنند و تطابق و هماهنگ کردن این تغییرات با هویت واقعی برایشان دشوارتر می‌شود. همچنین کسانی که در جهان واقعی امکان برخی رفتارهای ناهنجار اجتماعی یا ارتباطات خاص را ندارند، در این فضا این امکان را به دست می‌آورند و ممکن است در وضعیتی قرار گیرند که اعمال آنها در قالب هویت مجازی با هنجارهای اجتماعی زندگی واقعی‌شان به‌شدت در تعارض باشد؛ به‌این‌ترتیب، دچار بحران بزرگ‌تری خواهند شد. (معمار و همکاران به نقل از خلقتی، 1391: 176-155)

بنابراين بشر امروز، با ظهور رسانه‌های مختلف، آشکارا با مشکل هویت روبه‌رو شده است که در جامعه‌شناسی و روان‌شناسی سنتی حتی تصورش نیز ممکن نبود. برای مثال، در فضای رایانه‌ای، فرد همزمان چند مکان را اشغال می‌کند. فرد هر بار که به شبکه متصل می‌شود، به تغییر دادن هویتش فراخوانده می‌شود. فرد ممکن است در یک رابطه شبیه‌سازی‌شده در گروه‌های مجازی شرکت كرده و حتی رابطه عاطفی و جنسی مجازی در فضای مجازی برقرار كند، بی‌آنکه هرگز مجبور باشد از روی صندلی‌اش در مقابل صفحه‌نمایش بلند شود.

همان‌طور که می‌بینیم، نوجوان نیز از این مساله جدا نیست و مساله هویت مجازی برای نوجوان نیز اهمیت خاصی دارد. به‌طوری‌که نوجوانان آسیب‌پذیرتر از سایر کاربران در فضای مجازی در مواجهه با افراد و گروه‌ها هستند، و سریع‌تر تحت تاثیر پیام‌های رسانه‌ای و تبلیغات سیاه‌وسفید آنان در این فضا قرار می‌گیرند.

نوجوانی که همزمان می‌تواند چندین صفحه یا کانال با رویدادها و عقاید کامل متضاد را مدیریت کند و یا ابراز عقایدش در فضای مجازی به‌صورت ناشناس با «من» واقعی‌اش در محیط زندگی واقعی کاملا در تضاد قرار دارد، چالشی در شناخت «من کیستم»های او به وجود خواهد.

در کنار آن، هویت‌یابی و «من» نوجوانان نیز در این فضا از طریق به اشتراک گذاشتن، کامنت گذاشتن، لایک کردن وغيره متاثر می‌شود. تبلور بخشی از هویت آنان در این جمله است که «من لایک می‌کنم، پس هستم»؛ به‌عبارت‌دیگر می‌توان گفت امروزه ظهور و بروز «من» افراد در فعال بودن آنان در این فضاها و به‌خصوص شبکه‌های اجتماعی موبایلی پررنگ‌تر شده است.

از نگاهی، نوجوان امروز یک مصرف‌کننده محتوای رسانه‌ای در فضای مجازی است، در نگاهی دیگر در حکم یک کاربر خود یک تولیدکننده و منتشرکننده محتوا به شمار می‌رود و در نگاهی بالاتر، به‌عنوان اینفلوئنسر می‌تواند در نقش یک رهبر فکری نمادین، در حوزه عمومی نقش‌آفرینی کند و بر افکار عمومی سایر نوجوانان و جامعه اثرگذار باشد و به‌عنوان بهره‌بردار رسانه‌ای منفعت‌های مادی و معنوی کسب كند که کمترین آن دیده شدن و کسب شهرت است. همین عوامل در شکل‌گیری هویت مجازی نوجوان بی‌تاثیر نخواهد بود و مساله هویت‌یابی و بحران هویت در نوجوان امروزی و نسلz را پیچیده‌تر کرده است.

بنابراين ضروری است، در دنیای بی‌حدومرز مجازی و در زیست سایبری نوجوان از هم‌اکنون به فکر مساله شکل‌گیری هویت تحت تاثیر فضای مجازی یعنی هویت مجازی نسل‌های آتی باشیم و در گذار از بحران هویت شانه‌به‌شانه نوجوان او را از گردنه‌های خطرناک بی‌هویتی عبور دهیم.

منابع و مأخذ

لطف‌آبادی محسن، بازخوانی نظری مفهوم هویت، خردنامه، شماره10، بهارو تابستان1392

-     معمار، ثریا، عدلی پور، صمد، خاکسار، فائزه، شبکه‌های اجتماعی مجازی و بحران هویت (با تأکید بر بحران هویتی ایران)، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 1، شماره 4، زمستان 1391، دانشگاه اصفهان، ص 155-176

-         مشرق نیوز، غرق شدن در جهان موازی با هویت مجازی، تاریخ انتشار: ۲۶ شهريور ۱۳۹۲، قابل‌ دسترسی از طریق نشانی الکترونیکی:

http://www.mashreghnews.ir/fa/news/198769/

-     محمدى، محمدرضا، «جنبه‌هاى مهم شخصيت نوجوان»، معرفت، ش 38، بهمن 1379، ص 28 ـ 39.

-     اخگری، محمد، هویت انسانی در رسانه‌های مجازی، ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت، شماره 40، تیرماه 1388، قابل‌دسترسی از طریق:

http://www.bashgah.net/fa/content/show/35178