سالهاست که عزاداری محرم با فرهنگ مردم ایران عجین شده است و به نوعی می توان گفت طبق آداب و رسوم هر کدام از مناطق کشورمان این مناسبت بزرگ و حماسی به بهترین شکل برگزار می شود و مسلمانان با به جا آوردن یک سری آئین و سنن به سوگ سالار شهیدان، امام حسین علیه السلام می نشینند.
در واقع این عزاداری به قدری در میان شیعیان با اهمیت است که پس از گذشت سال ها هنوز هم که هنوز است آن واقعه جانگداز را زنده نگه داشته و هر سال پررنگتر از سال های قبل به سوگواری می پردازند و همگی جامه سیاه به تن کرده و عزادار امام حسین علیه السلام و یاران با وفایش می مانند. آشنایی با آداب و رسوم محرم در شهرهای مختلف می تواند به ما کمک کند تا با فرهنگ های متفاوت و متنوع آشنا شویم.
مردم گیلان در ماه محرم با پوشیدن لباس های تیره و سیاه و با اجرای آئین های مختلف علم گردانی و نوحه خوانی به سوگواری می‌پردازند. کلیه مساجد، امامزاده ها و همچنین اماکن مقدس نقاط تمرکز عزاداری در گیلان هستند. در این مکان ها طبق برنامه های مشخص شده مرثیه خوانی به زبان گیلکی و یا فارسی اجرا می شود.
علم بندی یکی از جالب ترین آئین‌ها و سنت‌های عزاداران گیلانی می باشد که دقیقاً از یک روز مانده به ماه محرم شروع شده و تا روز هفتم محرم ادامه می یابد. این آئین به این صورت است که هر کسی نذری داشته باشد یک پارچه به علم بسته و شمعی روی آن روشن میکند تا در طول ماه محرم حاجت روا شود.
قرن‌هاست که مردمان اردبیل با آداب و رسوم خاصی تحت عنوان طشت گذاری به استقبال ماه محرم می‌روند. این مراسم 3 روز مانده به ماه محرم شروع شده و تا شروع ماه محرم ادامه میابد. مردم اولین روز در مسجد جامع شهرستان اردبیل شروع به مراسم طشت گذاری کرده و روز دوم و سوم مساجد دیگر و حسینیه‌ها و روستاهای اطراف اردبیل هر یک با آئین خاصی مراسم را برگزار می کنند.
در این مراسم معمولاً ظرفی از جنس مس را پر آب کرده و تا پایان ماه محرم در آن مسجد و یا حسینیه قرار می‌دهند. در حقیقت این ظرف نمادی از آب فرات می باشد و اهالی اردبیل با دست زدن به ظرف آب با سالار شهیدان کربلا تجدید پیمان می نمایند. آب نماد مظلومیت اهل‌بیت است و تداعی گر تشنگی و عذابی می باشد که آن ها متحمل شده‌اند.
اعتبار مراسم طشت گذاری در میان آذری زبانان به‌قدری بالا است که حتی بیشتر خانواده ها در منزل شخصی خود نیز یک روز مانده به محرم این مراسم را با حضور مردم محله و نوحه‌خوان انجام می‌دهند.
یکی از میراث ارزشمند و ملی کشور در محرم آیین گل مالی در لرستان می باشد که قدمت آن متعلق به دوران پیش از اسلام می باشد و تاریخچه ای چند هزار ساله دارد. این مراسم در ماه محرم انجام می شود. مردمان لرستان، این مراسم را در مواقع فوت عزیزترین افراد خود انجام می‌دهند که یکی از این موارد، در روز عاشورای حسینی و عزاداری اباعبدالله الحسین (ع) است که تدارک آن از روز قبل از عاشورا شروع میشود.
در برگزاری این مراسم، عزاداران در روز تاسوعا در مقابل خیمه‌ها و تکیه‌های شهر، اقدام به درست کردن حوضچه‌های بزرگ و کوچکی با آجر می‌کنند. سپس خاک نرم و الک‌شده را در آن ریخته و با گلاب نذری ترکیب می‌کنند و بعد شروع به تزئین دورتادور این حوضچه‌ها با گلاب کرده و مردم برای حاجت روایی، اطراف آن حوضچه شمع روشن می‌کنند.
بعضی عزاداران برای اینکه نذرشان را ادا کنند، در حوالی نیمه شب وارد حوضچه‌های گل میشوند؛ به طوری که کل سر و صورت خود را آغشته به گل می‌کنند. اما بعضی دیگر فقط سر و صورت و دو کتف و شانه خود را گل مالی می کنند و در کنار شعله‌های آتش ایستاده تا گل خشک شود. جالب است بدانید عزاداران حالت گل‌آلود خود را تا ظهر عاشورا حفظ می‌کنند.
ایلام هم جزو ان دسته شهر هایی است که مردمان آن با آداب و رسوم خاصی به استقبال ماه محرم می روند. یکی از مراسم های سوگواری مردم ایلام در ماه محرم، چایینه نام دارد که در روزهای مختلفی مثل هفت محرم که متعلق به چایینه حضرت قاسم (ع) می باشد، چایینه حضرت عباس (ع) هشت محرم، چایینه امام حسین (ع) دهم محرم و چایینه اربعین حسینی در چهلم محرم برگزار میشود. این مراسم توسط زنان برگزار می شود و مردها هیچ نقشی در برپایی این مراسم ندارند.
یکی از آئین های کهن و مرسوم که در بین مردم بیرجند رایج بوده و است مراسم مشعل گردانی می باشد. این مراسم متعلق به دو روستای خور و برکوه می باشد و در شهرها و روستاهای دیگر انجام نمی‌شود.
در طول این مراسم خاص اهالی این روستاها تسمه‌های آهنی که به صورت استوانه درآورده‌اند را از چوب های آغشته به نفت پر می‌کنند و سپس آتش می‌زنند. این مشعل‌ها به یاد مشعل‌هایی که شب عاشورا در کنار خیمه‌های ابی‌عبدالله روشن بودند توسط مردم آتش زده می شوند. در شب تاسوعا اهالی روستای خور مشعل ها را آتش زده و در کنارش عزاداری می کنند ولی مردم روستای برکوه این آئین را در شب عاشورا اجرا می‌کنند و به سوگواری می‌پردازند.
مراسمی تحت عنوان هفت منبر در شهرستان شاهرود رایج است. زنان و دختران شاهرودی در طی این مراسم که در شب تاسوعا برگزار میشود به‌پای منبرهایی که در طول سال بر رویشان روضه خوانده شده می‌روند و بعد از زیارت هفت تا ده منبر و ادای نذرشان به مسجد می روند و شمع روشن می‌کنند. خوردن نان و ماست در این شب بسیار رایج است و بیشتر مردم در مقابل منبرخانه‌ها و مساجد نان و ماست توزیع می‌کنند.
یکی از پرشورترین مراسم های عزاداری در روز هشتم محرم در لاهیجان مراسم کرب زنی نام دارد. این مراسم به این صورت است که مردان اقدام به تن کردن تن‌پوش مشکی می کنند و با استفاده از تکه چوب‌های پوشیده شده با چرم که در کف دستشان دارند بر وزن مرثیه‌ای که خوانده میشود اصواتی را تولید می‌کنند. شور و هیجان در این مراسم به قدری بالاست که از آن به‌عنوان یکی از نایاب‌ترین مراسم های عزاداری ایرانی نامبرده شده است.
ناگفته نماند که در شهرهایی مثل سبزوار و سمنان هم مراسم کرب زنی با اندکی تفاوت در نوع مرثیه خوانده شده، انجام میشود.
مراسم نخل برداری متعلق به شهرهای اطراف کویر مرکزی ایران چون جنوب خراسان، سمنان، قم، کاشان، یزد و... می باشد؛ ولی باشکوه ترین مراسم نخل برداری و بیشترین تعداد آن به استان یزد تعلق داشته و هیچ آبادی در این دیار وجود ندارد که یک یا چند نخل امام حسین در آن دیده نشود.
مراسمی که تحت عنوان سیاه‌پوش کردن نخل و گرداندنش در میدان‌ها معروف است مختص شب عاشورا می باشد. نخل برداری در حالی انجام می شود که چند نفر زیر نخل قرار می گیرند و به همراه خواندن نوحه آن را در شهر می‌گردانند و دوباره به سر جای خود بر می‌گردانند. بزرگ‌ترین نخلی که در ایران معروف است ارتفاعی به طول 11 متر داشته و در غروب عاشورا در شهر یزد گردانده میشود.
آداب و رسوم ویژه و منحصر به فردی مثل گل مالی دیوار مسجد که چند روز قبل از شروع محرم توسط زنان روستایی شروع می شود در استان مازندران رایج می باشد. در جواهرده رامسر، نمونه خاصی از این رسم تا سال‌های اخیر اجرا میشد و گل را چوپانان با شیر گاو و گوسفندشان تهیه می‌کردند. جدا از این کار، دسته گردانی، روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی 3 گونۀ عمدۀ مراسم عزاداری در مازندران به شمار می رود.
آیین ها و مراسم مختلفی به مناسبت ماه محرم در مشهد برگزار می شود که از مهم‌ترین آن ها می‌توان به دسته‌های سینه زنی، زنجیرزنی، خیمه سوزان و شله پزان اشاره کرد. به جرات می‌توان گفت باشکوه ترین مراسم های عزاداری محرم در مشهد برگزار میشود و شما زیباترین جلوه عزاداری محرم در مشهد را می‌توانید در حرم امام رضا ملاحظه کنید.
به عنوان مثال در میدان فلکه آب که دقیقاً روبروی درب باب‌الرضا واقع است، در روز های عادی تمام فواره‌ها پر از آب است. اما در ایام محرم رنگ آب همه این فواره‌ها به رنگ خون درمی‌آیند و با پرچم‌هایی مشکی برای عزاداری آماده میشوند.
شروع عزاداری های محرم در اصفهان همچون شهرهای مختلف ایران با سیاه‌پوشی و راه اندازی دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی همراه است. مردمان اصفهان در دسته پیشتازان امور مذهبی در کشور به شمار می روند و به همین منظور با شور و اشتیاق وصف ناپذیری هر ساله سنت‌های محرم را برگزار می کنند. بیشتر آداب و رسوم مردم اصفهان در محرم از قرن‌ها پیش به جا مانده و هنوز هم که هنوز است در بین مردم رواج دارد.
در اصفهان عزاداران حسینی به سر و روی خود گل مالیده و با سینه‌زنی و زنجیرزنی ارادت قلبی خود را به امام حسین و اهل بیتش نشان می‌دهند. جالب است بدانید قبل از شروع ماه محرم مردم اصفهان اقدام به نظافت و غبارروبی مساجد می کنند.
از آئین های مهم عزاداری در استان آذربایجان شرقی می توان به دسته های شاه حسین گویان (شاه حسین، وای حسین)، علم بندی، مراسم " حجله قاسم( ع)"، مراسم "شبیه خوانی"، مراسم "شمع پای لاماخ" ( توزیع شمع)، مراسم "احسان و نذری"، مراسم"اللهم لبیک"، مراسم "گرداندن اسب ذوالجناح"، مراسم "طشت گذاری"، مراسم "احسان و نذری" و... اشاره کرد.
بازار معروف و تاریخی تبریز سابقه بسیار طولانی در حوزه فعالیت های مذهبی دارد و در برگزاری آداب و رسوم مخصوص محرم یکی از بهترین اماکن به شمار می رود. این بازار از اول ماه محرم تا اربعین حسینی پذیرای عزاداران حسینی است و در این ایام با نصب پرچم ها و علم مشکی رنگ سوگواری بخود می گیرد و سابقه آن به قدری افتخارآمیز و برجسته است که در برگ های مختلف تاریخ آن، زوایای گوناگونی از عشق و علاقه مردم باایمان و ولائی تبریز به خصوص بازاریان آن به اهل بیت( ع) ملاحظه می شود.
در شهر تهران نیز مراسم های عزاداری ماه محرم با شور و حال بسیار خاصی برگزار می شود. اما جالب است بدانید بعضی از آداب و رسوم مختص محرم در تهران از طرف مراجع شیعی منع شده و خیلی کم می‌توان اثری از آن‌ها در ایام محرم و صفر پیدا کرد. در طول تاریخ مردم تهران حتی اگر دستشان تنگ بود و وسع خرید لباس مشکی نداشتند، یک یا چند لباس را با جوهر رنگ آمیزی می‌کردند تا مناسب پوشیدن در عزاداری های امام حسین باشند.
برخی هم به عشق این ایام اقدام به فروختن لباس های خود کرده و به جای آن، لباس نو سیاه می‌خریدند. «سیاه پوشی» یکی از بارزترین رسوم مردم تهران در ماه محرم می باشد که از همان روزهای اول و یا حتی چند روز پیش از شروع شدن محرم بجا آورده میشود. تزئین کردن مساجد و تکایا با پارچه‌های مشکی و سبز رنگ و همچنین برپایی موکب ها و ایستگاه های صلواتی در تهران برای برگزاری پر شور مراسم های ماه محرم، از دیگر اقدامات مردم تهران در این ماه معنوی و بزرگ می باشد.
سنج و دمام زنی یکی از رسومات مهمی می باشد که در کنار تعزیه گردانی و دسته های سینه زنی در میان بوشهری ها رایج می باشد و به شکل بسیار دلنشینی نواخته میشوند. معمولاً تعداد دمام ها به هفت عدد می رسد و یکی از آن ها ریتمش برخلاف ریتم های بقیه است. دمام همراه با سنج زده میشود و البته ناگفته نماند که دمام زنی به این سادگی ها هم که فکر می کنید نیست و به تجربه بسیاری نیازمند است. جالب است بدانید آن دسته از افرادی که این وظیفه را برعهده دارند با لقب «اشکون زن» شناخته می شوند.
نذری های رایجی مثل آش بوشهری معمولاً در وعده صبحانه در ایام محرم بوشهر توزیع می شود. شکر پلو و قیمه بوشهری در کنار حلوای برنجی، حلیم و شله زرد از دیگر نذری‌‌های معروف در این منطقه می باشد.
از آئین های عاشورایی که در لاهیجان، گرگان، خرم آباد،اصفهان و شهرهای دیگر انجام می شود آیین چهل منبراست که اصالت آن به بروجرد بر می گردد چهل منبر، 40 محفل یا روضه حضرت ابا عبدالله الحسین است که از عصر تاسوعا تا نیمه های شب در بروجرد و خرم آباد انجام می شود.
رسم بر این است که اولین شمع در منزل تاریخی آقا و آخرین شمع در امامزاده شاهزاده ابولحسن روشن می گردد. این آیین در خرم آباد توسط بانوان به یاد حضرت زینب که از کربلا تا شام 4٠ منزل را سپری کرد در چهل منبر توقف می کنند و برای حاجت روایی شمع روشن می کنند. در مراسم گاهی افراد با پای برهنه شمعی روشن کرده و یک حبه قند از هر روضه بر میدارند تا دعاهایشان قبول شده و مشکلاتشان حل گردد. از دیگر آداب این مراسم پوشاندن صورت زنان و مردان و تکرار نام خدا و روشن کردن شمع به یادشهدای کربلا می باشد.
در ابیانه نیز مراسم عزاداری از چند روز قبل شروع می شود و بزرگان هر محله قبل از آغاز ماه محرم در مساجد و حسینیه گرد هم آمده و دیوار و در ها را پارچه های سیاه می بندند و حسینیه ها و مساجد را با پهن کردن فرش و آماده کردن ظروف برای پذیرایی، مهیا می کنند در سال های قبل، رسم اینگونه بوده که اهالی هر محله به شکل دسته جمعی، کوچه و محله های خود را جارو می کردند، البته این رسم تا به امروز ادامه داشته و قبل از تاسوعا هر خانواده ای جلوی خانه ی خود را جارو می کند.
از رسوم عزاداری در روستای انجدان می توان به چغچغه زنی اشاره کرد که سابقه ی آن به دوران صفوی و تیموری می رسد و در آثار معنوی به ثبت ملی رسیده است.
در این مراسم که در روز تاسوعا انجام می شود مردم محله بالا انجدان به طرف محله پایین حرکت کرده و در مسیر با ابزار چوبی به نام چغچغه با نوایی موزون به هم می کوبند.
وجه تسمیه این مراسم به این شکل است که زمانی که خبر شهادت امام حسین و یارانش به گوش مسلمانان رسید مردم سنگ بر سنگ می زدند که با گذشت زمان دو تکه چوب جایگزین سنگ گردید.
