از زيباترين پديده هاي آسمان هستند. زيبا و مرموز! يك گورستان و زايشگاه در دل يكديگر... سحابي ها آسمان!
به طور كلي سحابي ها ابرهاي وسيعي از گاز (بيشتر گاز هليوم و هيدروژن)، غبار ميان ستاره اي و پلاسما هستند كه ميتوان گفت از جمله شگفت انگيزترين پديده هاي آسمان هستند. اين محدوده از آسمان عمدتاً محل تولد و مرگ ستاره ها است.
به طور کلی سحابي ها به چند دسته تقسيم مي شوند كه در ادامه به بررسي انواع سحابي ها و نيز نحوه شكل گيري آنها مي پردازيم.
بهتر است ابتدا كمي درباره ستاره ها بدانيم! ستاره ها هم همانند انسان ها دوره تولد، خردسالي، جواني، پيري و مرگ را سپري مي كنند.
يك ستاره بسيار پرجرم (خيلي بيشتر از 10 برابر جرم خورشيد) هنگامي كه به انتهاي زندگي خود نزديك مي شوند، یعنی زماني كه ديگر در هسته هيدروژن چنداني ندارد، از رشته اصلي نمودار هرتس پرانگ راسل ،همان نمودار معروف (H-R)، بيرون مي آيد و چون تقريبا همه ماده اش را به واسطه هم جوشي از دست داده است، انبساط پيدا مي كند و ستاره به يك غول قرمز تبديل مي شود.
در اينجا موج حاصل از انقباض گرانشيِ ناشي از لايه هاي بالايي، هسته سرشار از نوترون را مانعي محكم در برابر خود مي بيند که باعث به وجود آمدن يك موج ضربه اي بازگشتي به سمت بيرون ستاره مي شود.
موج ضربه اي بوجود آمده سبب مي شود لايه هاي بيروني تر ستاره كه قيد بسيار سستي نسبت به هسته ستاره دارند از ستاره جدا شوند و انفجار عظيمي كه به نام انفجار ابرنواختري از آن ياد مي شود در كيهان پديد آيد.
گذشته از اينكه نور حاصل از چنين انفجاري تا ماه ها در آسمان روز هم به صورت نقطه اي روشن ديده مي شود، ستاره ما به يك سحابي زيبا تبديل شده است.
از معروفترين نمونه اين سحابي ها ميتوان به سحابي خرچنگ در صورت فلكي ثور اشاره كرد كه طبق برخي گزارشات، در سال 1504 توسط چيني ها يا حتي سرخ پوستان آمريكايي مشاهده و ثبت شده است. (تصوير 1 را مشاهده كنيد)
البته باید بدانیم سالها زمان برده تا سحابی خرچنگ به این شکل در آسمان باشد چرا که در ابتدا تنها به صورت نقطه ای بسیار روشن توسط چینی ها گزارش شده است.
گاه در نزديكي ابرهاي فضاهاي ميان ستاره اي كه در محدوده وسيعي از كيهان كنار يكديگر هستند، ستارگاني وجود دارد كه باعث مي شود نور اين ستاره ها توسط ابرهاي سرد ميان ستاره اي بازتاب شود.
طيفي كه سحابي هاي بازتابي از خود گسيل ميكنند تقريباً با طيف اين ستاره ها يكسان است و از روي همين مساله با سحابي هاي نشري متمايز مي شوند.
اين غبار ميان ستاره اي شامل عناصر مختلفي همچون هيدروژن، اكسيژن، كربن و احتمالا سيليكات ها است كه شدت بازتابش آنها حاكي از سطحي يخ زده است.
مهترين سحابي از اين نوع سحابي خوشه پروين يا m45 است كه در تصوير2 به خوبي اثر اين بازتابش مشهود است.
در نزديكي اين نوع از سحابي هيچ ستاره اي وجود ندارد كه منبع نور سحابي باشد. بنابراين اين سحابي تاريك است.
به اين معني كه اين سحابي درخششي ندارد و تنها به اين علت ديده مي شود كه مانع عبور نورد ستاره هايي است كه در پشت اين ابرهاي عظيم قرار دارند.
مشهورترين سحابي از اين نوع سحابي سر اسب در صورت فلكي شكارچي است كه تصوير 3 اين سحابي را نشان مي دهد.
ابرهاي موجود در اين سحابي ها (بگذریم از اینکه سحابی یعنی ابر! شاید بهتر است بگوییم گازهای موجود در این سحابی ها) به علت وجود ستاره هاي موجود در كه بسيار داغ هستند (از نوع رده طيفي O يا B)، يونيده شده و تابش مي كنند.
در حقيقت نور فرابفش موجود در اين ستاره ها باعث يونيده شدن و برانگيزش هيدروژن و اكسيژن شده و سبب اين تابش مي شوند.
نمونه بسيار بارز و مهم اين سحابي ها سحابي جبار يا M42 است كه آن را در تصوير 4 مشاهده مي كنيد.
سحابي جبار نمونه با ارزش و مهمي براي مطالعات اخترفيزيكدانان است، چرا كه يكي از سحابي هاييست كه به خوبي محل تولد ستارگان را نشان مي دهد و تعداد زيادي ستاره در اين سحابي در حال متولد شدن هستند.
سحابي های سياره نما كه خود نوعي از سحابي هاي نشري هستند، باقيمانده انفجارهاي ستاره اي به حساب مي آيند. در اينجا ستاره اوليه جرمي كه در حدود جرم خورشيد دارد، در انتهاي عمر خود آهنگ واكنش هاي هسته ايش كاهش پيدا كرده و منقبض مي شود.
با انقباض ستاره دماي آن افزايش پيدا كرده و سبب مي شود در هسته دوباره همجوشي رخ داده و لايه هاي بالایی ستاره منبسط شوند. با اين انبساط و انقباض مداوم، ستاره به اصطلاح تپش مي كند.
در يك تپش نهايي و شديد لايه هاي بالایی ستاره از قيد هسته آزاد شده و در فضا رها و گسترده مي شوند. حال ما شاهد يك سحابي سياره اي زيبا هستيم.
باقيمانده ستاره، در مركز سحابي هاي سياره نما به صورت نقطه روشن مشاهده مي شود كه يك كوتوله سفيد است.
بد نیست بدانیم سحابی سیاره نما به این علت سیاره ای نامیده می شود که به علت حلقوی بودنشان در ابتدای کشف توسط ویلیام هرشل ب سیاره اشتباه گرفته شدند.
سحابي چشم گربه يا NGC6543 كه در تصوير5 نشان داده شده است از نوع سحابي سياره نما است.
برخي از سحابي ها تنها يك نوع سحابی نيستند. به اين معني كه يك سحابي در برگيرنده دو يا سه نوع از سحابي هاست. همانند سحابي زيباي سه تكه (m20) با وسعتي در حدود 40 سال نوري كه خود از سه نوع سحابي تشكيل شده است. سحابي نشري، سحابي انعكاسي و سحابي تاريك.
تصوير 6 اين سحابي را نشان مي دهد.
[1] نجوم به زبان ساده، Meir Degani، محمد رضا خواجه پور، گیتا شناسی،چاپ ششم 1388
[2] نجوم دینامیکی، Robert T Dixon، احمد خواجه نصیر طوسی، چاپ چهارم 1388
[3] اخترفیزیک برای رصدگران، Ingels Mike، کامبیز خالقی، چاپ دوم 1392
