ابزار مشتقه قرارداد یا اوراقی است که به خودی خود ارزش مستقلی ندارد و به اوراق بهادار، کالا یا ارز اصلی و به عنوان دارایی پایه است. به طور معمول این روش در بازار مالی بورس رواج دارد و به مدیریت ریسک سرمایه گذاری در بورس کمک می کند. در این ابزار دارایی های مختلفی می توانند پایه دارایی این ابزارها باشند مثل انواع سهام. انواع کالا، اعتبارات و وام های بزرگ و کوچک. ابزار مشتقه در بازار مالی ایران نسبتا جدید است و دارای انواع مختلفی است که در این مطلب سعی برآن داریم کلیات این مساله را توضیح دهیم.
ابزار مشتقه مالی به طور کلی به ۴ دسته مختلف تقسیم می شود:
در سایت بورس کالا قراردادها و اختیار معامله در بازار ایران قابل مشاهده هستند. حال برای اینکه بیشتر با فلسفه ایجاد و شکل گیری ابزار مشتقه آشنا شویم اجازه دهید کمی موضوع را بازتر کنیم.
ابزار مشتقه ابزاری است که به کمک بازارهای مالی آمده تا به سرمایه داران و کارآفرینان و دولت ها کمک کند تا بتوانند برای توسعه اقتصاد و رفاه و آسایش مردم تلاش بیشتری کنند. به طور کلی سرمایه گذاری برای رسیدن به آرامش بیشتر است. در این راه دولت ها و کارآفرینان برای اداره امور بزرگ و تولیدات کارخانه ای و توسعه و تولید محصولات جدید به منابع مالی بیشتری نیاز دارند. بنابراین تلاش می شود تا با جمع آوری پس انداز افراد مختلف کسری منابع مالی از دیگر نهادها برای نهادی که نیاز مالی دارد تخصیص داده شود.
برای این کار نهادهای مالی به عنوان واسط به میدان آمده اند تا به وام دهندگان و وام گیرندگان کمک کنند تا با افزایش نقدشوندگی سرمایه لازم برای فعالیت های اقتصادی مذکور به دست آید. در این بین سهام و اوراق قرضه رایج ترین و ساده ترین شکل دارایی مالی است که از آنها برای انتقال مالکیت وجوه به وام دهنده و وام گیرنده بسیار رایج است. سهام و اوراق قرضه ساده ترین ابزارهای مالی قابل معامله هستند که تنها ریسک موجود در آنها به ارزش بازار و احتمال نکول وام گیرندگان محدود است. مدیریت ریسک بهبود یافته و تنها به معاملات سهام و اوراق قرضه مربوط می شود.
به عنوان مثال، مدیر یک پرتفوی ممکن است سبدی متشکل از سهام ریسکی و اوراق قرضه بدون ریسک در اختیار داشته باشد و وزن هر یک از این دو نوع دارایی را بر حسب ریسک پذیری سرمایه گذاران تنظیم کند. اگر مدیر پرتفوی بخواهد میزان ریسک را کاهش دهد، تنها معاملات ممکن در این راستا کاهش وزن دارایی ریسکی یعنی فروش سهام موجود در پرتفوی و افزودن اوراق قرضه بدون ریسک است.
اما در واقع ابزارهای دیگری غیر از سهام و اوراق قرضه در اختیار سرمایه گذاران وجود دارند که می توانند سبد پرتفوی خود را قوی تر کرده و مدیریت ریسک در این بازار مالی داشته باشند. یکی از استراتژی هایی که می تواند این ریسک سرمایه گذاری را مدیریت کند، ابزار مشتقه است. نوعی قرارداد به عنوان بیمه برای مقابله با زیان های مالی احتمالی است.
ما قبلا در خصوص مدیریت ریسک و انواع ریسک سرمایه گذاری در مقالات گذشته توضیح داده ایم. واقعیت این است که هر نوع سرمایه گذاری با ریسک همراه است و مواجهه با ریسک اجتناب ناپذیر است.
برخی از ریسک ها با ارتباط مستقیم با ماهیت کسب و کار مرتبط است. ریسک تجاری ریسکی است که از آینده خبر نداریم مثلا میدانیم هزینه تهیه مواد اولیه چقدر می شود یا فروش محصول به کجا می رسد.
دسته دیگر ریسک مربوط به عدم اطمینان در خصوص نرخ ارز و دلار و قیمت کالاها و قیمت سهام و از این قبیل موارد می شود. نواسانات نرخ زیاد باعث آسیب به کسب و کارها شده و عملکرد شرکت ها مبنی بر توان مدیریتی تولید و عرضه محصولات را با چالش جدی روبه رو می کند. کسانی که مواد اولیه محصولات خود را از خارج از کشور تهیه می کنند یا کسانی که در بازارهای خارجی فعالیت دارند به طور مستقیم با این ریسک مواجه هستند.
بازار مشتقه باید سه شرط لازم را داشته باشد تا بتواند به کاربران خود سود بدهد:
بازار برای کسب سود سه ویژگی بالا را باید داشته باشد. که در این بین لازم است مشارکت کنندگان در بازار، سیاست گذاران و تنظیم کننده ها، از ارائه دهندگان بازار مشتقات برای اطمینان از این پیش نیازها حمایت کنند.
به تخمین برخی از تحلیلگران بازار مشتقات بیش از ۱۰ برابر کل تولیدات ناخالص جهانی هستند. بازار مشتقات بسیار گسترده هستند. چراکه در هر نوع دارایی سرمایه گذاری مشتقات مثل سهام کالا و یا اوراق قرضه وجود دارد.
ابزار مشتقه در جهان به طور گسترده ای رشد داشته است. رشد معاملات مشتقه و ارتباطات بین نهادهای مالی بزرگ در سراسر جهان باعث نگرانی در مورد یکپارچگی سیستم مالی جهانی شده است. برای مثال، ابزار مشتقات اجازه می دهد تا اهرم اضافی در سیستم مالی ایجاد شود و در مواقع تلاطم و آشفتگی بازار مالی، این اهرم می تواند بحران نقدینگی را تسریع کند، حرکت‌های بازار را بزرگتر کرده و پیش فرض ها را افزایش دهد. این نگرانی های سیستمی موجب ایجاد مقررات جدید، رویه های جدید و افشای جدید برای افزایش شفافیت شده است. به عنوان مثال، رشد صندوق های تامینی که از مشتقات سنگین استفاده می کنند توجه تنظیم کننده ها را به خود جلب کرده است.
بازار مشتقه امروزه در جهان بسیار گسترده شده است. بازار مشتقات تحت یک رژیم نظارتی موثر با موفقیت توسعه یافته است. عملکرد مناسب بازار ایمنی، کارایی و نوآوری در بازار اتفاق افتاده است. اگرچه همواره بهبود های ساختاری امکان پذیر بوده و به روند فعالیت ها کمک می کند اما به طور کلی در ساختار چارچوبی ابزار مشتقه نیازی به تغییرات اساسی نیست. به ویژه در بخش فرابورس، افزایش بهره وری عملیاتی، شفافیت بازار و افزایش ریسک طرف مقابل باعث می شود که ابزار مشتقه امروزه در ایران نیز عملکرد موثری داشته باشد.
