عقلانیت جامعه اسلامی

عقلانیت منطقی است که هر فرد بر اساس آن، تعیین می کند چه رفتاری باید از خود بروز دهد. ماکس وبر جامعه شناس آلمانی همواره به دنبال معانی ذهنی و تفسیر کنش اجتماعی افراد بود. ازین رو چهار نوع از عقلانیت ابزاری، ارزشی، عاطفی و سنتی را صورت بندی کرد و معتقد بود عقلانیت حاکم بر جامعه سرمایه داری از نوع عقلانیت ابزاری است که سرانجام آن، به دام افتادن انسان در قفس بروکراتیک است. وبر معتقد بود برای رهایی از این روند و نجات بشریت باید به عقلانیت ارزشی روی آورد.

عقلانیت ابزاری، عقلانیتی است که به موجب آن، افراد منفعت و سود خود را اصل قرار می دهند وکنش ها و ارتباطات اجتماعی نیز بر اساس میزان سود رسیدن به هدف فرد شکل می گیرند و درواقع نگاه افراد به اشیاء و اطرافیان، نگاهی ابزاری برای رسیدن به هدف می باشد.

عقلانیت ارزشی، عقلانیتی است که انگیزه عمل را در عاملی فراتر از سود و منفعت شخصی می بیند و انگیزه های اخلاقی، ارزشی، مذهبی و... شکل دهنده به کنش ها و ارتباطات هستند. این گونه عقلانیت منحصر به جوامع غربی نیست و فرافرهنگی و فراتاریخی است. هر جامعه ای که اصول ارزشی مستحکمی داشته باشد ازعقلانیت ماهوي و ذاتی بی بهره نخواهد ماند.

حال مسئله این است، عقلانیتی که اکنون در جامعه اسلامی حاکم است، چیست و چگونه باید باشد؟!!

جامعه اسلامی باید بر پایه ارزش ها و اصولی که دین اسلام تعیین نموده است، مانند توحید، نبوت، معاد و... شکل بگیرد. ازین رو می طلبد عقلانیت حاکم بر این فضا از نوع عقلانیت ارزشی باشد؛ زیرا اهداف و اعمالی که دین اسلام به آن حکم می کند، مانند توجه به عدالت اجتماعی، کمک به مستضعفین، امر به معروف و نهی از منکر و احکام عبادی زیر سایه عقلانیت برآمده از این ارزش ها معنای واقعی خود را پیدا می کنند. بطور مثال، اگر ما بخواهیم با عقلانیت ابزاری برای تحقق چنین ارزش های والایی تلاش کنیم، مفهوم عدالت در بهترین صورت به برابری و حتی کمتر از آن تقلیل پیدا می کند.

اگر بخواهیم با این دید به انقلاب اسلامی نگاه کنیم، انقلاب اسلامی باید برآمده از عقلانیت ارزشی باشد که ارزش های آن را دین اسلام تعیین کرده است؛ اما آنچه که در جامعه شاهد آن هستیم، متفاوت است. در واقع ما در فضایی هستیم که می طلبد، عقلانیت حاکم ارزشی باشد اما هنوز این عقلانیت از نوع ابزاری است.

این فضا آکنده است از انگیزه های رفتار افراد که حتی امروز نیز در جهان اسلام برپایه سود و منفعت است. زمانیکه افراد اعمال ارزشی و عبادی انجام می دهند، هدف آنها چیزی جز منفعت خود نیست، منتها این منفعت را در جایی بیرون از دنیا جستجو می کنند. این عقلانیت برای جهان اسلام بشدت خطرناک است؛ زیرا با لغزشی کوچک در اعتقاد افراد به هدفشان و یا با غبار آلود شدن دید آنها نسبت به معاد، کاملا اهداف و ارزش های اسلام به نابودی کشیده می شود.

افرادی که هدف خود را در پس انجام اعمال عبادی رفتن به بهشت می دانند و مجازات ها و پاداش ها (سود و منفعت اخروی) به کنش های اجتماعی شان شکل می دهند، از لحاظ عقلانیت هیچ تفاوتی ندارند با فردی که برای سود بیشتر حق دیگری را پایمال می کند. انگیزه افراد در عقلانیت اسلامی باید بر محوریت خود باشد.