سقوط بشار الأسد،تلنگر عبرت

شاید هنوز برخی در ذهن‌شان بپرسند چه شد که بشار اسد با گذشت قریب به ۱۴ سال جنگ در سوریه فرار کرد و حکومت حزب بعث و خاندانش در دمشق به پایان رسید؟ برای اینکار به زمینه این اتفاق باید پرداخت.

حزب البعث العربي الاشتراكي – قطر سوريا 🇸🇾 توانسته بود با یک کودتا در ۸ مارس ۱۹۶۳، حکومت را در سوریه بدست بگیرد و توانسته بود تا حدی به بی ثباتی سیاسی که سوریه از زمان استقلال (۱۹۴۵ رسمی،۱۹۴۶ در عمل) درگیریش بود و حتی اتحاد با مصر در قالب الجمهورية العربية المتحدة 1958-1961 نتوانسته بود این بی ثباتی را حل کند،پایان داد و یک نظام تک حزبی را در این کشور حاکم کرد.با این حال این آرامش دائمی نبود و دوباره با انقلاب 1966 في سوريا در ۲۱ تا ۲۳ فوریه آن سال،این بار فرماندهی ملی حاکم حزب بعث سوسیالیست عرب توسط اتحادیه کمیته نظامی این حزب و فرماندهی منطقه ای به رهبری صلاح جدید از قدرت برکنار شد.

بدنبال همین کودتا بود که حافظ اسد به وزارت دفاع رسیده بود.دو اتفاق باعث شد که حکومت صلاح جدید هم تنها ۴ سال دوام داشته باشد:

مجموعه این عوامل سبب شد تا حافظ اسد در ۱۳ نوامبر ۱۹۷۰ یک کودتای نظامی بدون خونریزی بنام الحركة التصحيحية به راه اندازد و صلاح جدید ساقط شد.

کمی بعد پس از گذشت چند ماه از نخست وزیری حافظ اسد، او در یک همه پرسی در ۱۲ مارس ۱۹۷۱ توانست رأی بیاورد و پس از آن در همه پرسی هایی که هر ۷ سال یکبار در ۱۹۷۸،۱۹۸۵،۱۹۹۱ و در نهایت ۱۹۹۹ برگزار شده بود توانست قدرت را اینگونه حفظ کند:با همه پرسی های تک نفره.اسد پس از به دست گرفتن قدرت، تغییرات مختلفی را در سیاست خارجی بعث تحمیل کرد، مانند کنار گذاشتن سیاست صلاح جدید مبنی بر صدور «انقلاب سوسیالیستی» و تقویت روابط خارجی سوریه با کشورهایی که سلف وی آن ها را «ارتجاعی» می دانست.او در راستای پان عربیسم یک تصمیمی را اتخاذ کرد:

اسد در طول جنگ سرد در ازای حمایت علیه اسرائیل در کنار اتحاد جماهیر شوروی و بلوک شرق قرار گرفت و در حالی که مفهوم پان عربی متحد کردن جهان عرب در یک ملت عرب را کنار گذاشته بود، سعی کرد سوریه را به عنوان مدافع فلسطینی ها در برابر اسرائیل ترسیم کند.

در نهایت این شورش با یک سرکوب خونینی که دولت بعث انجام داده بود در ۲۸ فوریه ۱۹۸۲ پایان یافت.

در سیاست خارجی هم اتفاقاتی افتاده بود:

امضای توافقنامه کمپ دیوید مصر و اسرائیل بنظر می رسید دیگر امکان هیچ گونه مقاومتی علیه رژیم صهیونیستی را نمی‌داد و دیگر نمیتوان مقابل تل آویو ایستاد. با نابودی عملی مقاومت پان عربیسم در برابر اسرائیل اما یک مقاومت دیگری شکل گرفت: مقاومت اسلامی. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران(۱۹۷۹)،سوریه اولین کشور عربی و سومین کشور به طور کلی پس از شوروی و پاکستان بود که جمهوری اسلامی ایران را به رسمیت شناخت. به ویژه سوریه در 12 فوریه 1979 جمهوری اسلامی را رسماً به رسمیت شناخت. این اتحاد سبب شد تا سوریه و ایران انقلابی در برابر آمریکا و اسرائیل و صدام حسین بایستند. صدام حسینی که خود از حزب حاکم بعث عراق (از ۱۹۶۸) بود ولی کودتای ۱۹۶۶ سوریه، میان دمشق و بغداد یک نوع ارتباط سرد و رقابتی ایجاد کرده بود.

دومین زمینه عمده همکاری بین دو کشور در لبنان در زمان جنگ داخلی لبنان بود.

زمانی که او به قدرت رسید، دولت را بر اساس خطوط فرقه‌ای سازمان داد (سنی‌ها و غیرعلوی‌ها رهبران نهادهای سیاسی شدند در حالی که علوی‌ها کنترل دستگاه‌های نظامی، اطلاعاتی، بوروکراسی و امنیتی را در دست گرفتند). اختیارات تصمیم گیری بعثی ها که قبلاً همگانی بود کاهش یافت و در اختیار رئیس جمهور قرار گرفت. دولت سوریه به معنای عادی کلمه یک نظام تک حزبی نبود و به یک دیکتاتوری تک حزبی با ریاست‌جمهوری قوی تبدیل شد. برای حفظ این نظام، کیش شخصیتی با محوریت اسد و خانواده اش توسط رئیس جمهور و حزب بعث ایجاد شد.

اسد پس از تثبیت اختیارات شخصی خود بر دولت سوریه، به دنبال جانشینی بود.

بنابراین اسد به گزینه سومش روی آورد:

برنامه های اولیه آزادسازی اقتصادی اسد نابرابری ها را بدتر کرد و قدرت سیاسی-اجتماعی نخبگان وفادار دمشقی خانواده اسد را متمرکز کرد و جمعیت روستایی سوریه، طبقات کارگر شهری، بازرگانان، صنعتگران و مردم را از سنگرهای سنتی بعث بیگانه کرد.

با وقوع بهار عربی/بیداری اسلامی در اواخر ۲۰۱۰ و اوایل ۲۰۱۱ که به سقوط زين العابدين بن علي در تونس 🇹🇳 و حسني مبارك در مصر 🇪🇬 و جنگ در لیبی 🇱🇾 که معمر القذافي را سرنگون و کشت و انقلاب در یمن 🇾🇪 که علي عبد الله صالح را سال بعد به زیر کشید و در بحرین 🇧🇭 یک چالش را برای آل خليفة ایجاد کرد، در ۱۵ مارس ۲۰۱۱ با بازداشت چند دانش آموز که بر دیوار مدرسه ای در درعا در حوالی مرز با اردن نوشتند أجاك الدور يا دكتور(دورت فرا رسیده دکتر) جرقه نسخه سوریه را رقم زد.

حركة الضباط الأحرار اولین گروه نظامیان جداشده از حکومت بعث بودند که با رژیم مقابله کردند اما این جنبش در اندک زمانی جایش را به گروه دیگری داد:

بعدها با قتل قذافی در اواخر اکتبر ۲۰۱۱، معارضان سوری به تقلید از نمونه لیبی پرچم خودشان را مانند لیبی کردند یعنی پرچم سابق کشورشان را نماد مخالفتشان با دولت دمشق قرار دادند:

در میان کشورهای غربی و عربی و ترکیه هم اقداماتشان را علیه دمشق بسیج کردند:اعمال تحریم‌ها علیه نظام بعثی،تعلیق عضویت سوریه در اتحادیه عرب(۱۶ نوامبر ۲۰۱۱ تا ۷ می ۲۰۲۳) و سازمان همکاری اسلامی (۱۳ اوت ۲۰۱۲ تا ۷ مارس ۲۰۲۵)، قطع روابط دیپلماتیک با نظام دمشق و در نهایت حمایت‌های وسیع گسترده 🇺🇲🇹🇷🇸🇦🇪🇺🇶🇦🇮🇱🇬🇧 از مخالفان در راستای سرنگونی اسد صورت گرفت در مقابل بشار اسد خود دارای حمایت‌های 🇮🇷🇷🇺 و حزب الله بود که ایران و حزب الله و مقاومت در ۲۰۱۳ و روسیه در ۲۰۱۵ به درخواست خود دمشق ورود همه جانبه به معرکه سوریه پیدا کردند.

در این میان به تدریج ارتش آزاد سوریه از حالت مرکزی کم کم درآمد و گروههای مختلف سلفی در این کشور شکل گرفتند:

در این میان ایران هم دو مدل آمده بود:

و دیگری هم تشکیل نیروهای از درون در سوریه:

و البته گروههای مسلح متحد هم بودند:

در این میان شاهد ظهور یک جریان سوم بودیم:

در این میان کشورهای مخالف اسد سعی در ایجاد یک انسجام مناسب برای مخالفان بشار بودند:

پایان ۲۰۱۳ و آغاز ۲۰۱۴ ناگهان یکی از گروههای سلفی سوریه به سرعت قدرتمند شد:الدولة الإسلامية في العراق والشام! این گروه که در ۷ آوریل ۲۰۱۳ به جبهه النصره أبو محمد الجولاني (القاعده در سوریه)پیشنهاد ادغام برای تشکیل الدولة الإسلامیة را داد که با مخالفت هم الجولاني و هم أيمن الظواهري (رهبر القاعدة) مواجه شد خود را از آنان جدا کرد،در سال 2014، دولت اسلامی عراق و سوریه (داعش) کنترل شرق سوریه و غرب عراق را به دست گرفت.

به این ترتیب اوضاع سوریه بدتر از قبل شد و البته کار تنها به اینجا ختم نشد. با روی کار آمدن سلمان بن عبد العزيز آل سعود در ۲۳ ژانویه ۲۰۱۵ بعنوان ملك السعودية،همکاری میان ائتلاف سه‌گانه Ankara،الرياض و الدوحة افزایش یافت و موجب تشکیل جيش الفتح شد.

در میان تلاش‌هایی از جانب غرب و ائتلاف سه گانه شد تا بتوانند گروههای سلفی که هم علیه نظام بعث بودند هم علیه داعش تصویری انقلابی به رخ کشیده شود.

در این بین آمریکا از ۱۰ اکتبر ۲۰۱۴ گروه ضربت مشترک ترکیبی – عملیات عزم راسخ را راه انداخت تا مثلاً علیه داعش مقابله بکند و از YPG حمایت کرد

با وخیم شدن اوضاع در سوریه، ایران و مقاومت و البته خود دولت بعثی درخواست کمک از مسکو را کردند که منجر به ورود نظامی روسیه برای اولین بار به منطقه ای غیر از شوروی سابق از ۱۹۹۱ شد.

ورود روسیه توانست موقعیت های مناسبی برای محور مقاومت ایجاد کند و بخصوص در حلب باعث وقوع پیشرفت های محسوس برای دمشق در شکست دادن هم مخالفان هم داعش شوند

در این بین یک اتفاق مهمی در میان گروه‌های سلفی رخ داد:

چند ماه بعد در استان ادلب یک اتفاق مهمی روی داد:۲۸ ژانویه ۲۰۱۷ جبهة فتح الشام،جيش السنة،لواء الحق بريف إدلب،حركة نور الدين الزنكي(بعدها جدا شد و با الجولاني جنگید که شکست خورد)، جيش الأحرار،جبهة أنصار الدين(بخشی در ۲۰۱۸ جدا شدند) گرد هم آمدند و هیئت تحریر الشام را شکل دادند.

کمی بعد این گروه برای اداره امور بیشتر شمال غربی سوریه به مرکزیت ادلب تصمیم به تأسیس دولت نجات سوریه در ۲ نوامبر ۲۰۱۷ کرد.

تا سال 2021، رژیم اسد کنترل بیشتر کشور را دوباره به دست گرفت. در این میان با واضح بودن دست برتر اسد در معادلات سوریه،برخی دولتها تصمیم به دور کردن سوریه از ایران و مقاومت به روشی غیر از درگیری‌های مسلحانه کردند

۱۴ ژانویه ۲۰۱۹ قطر گفت که روابط با سوریه را که می‌خواهد از اتحادیه عرب کنار گذاشته شود، عادی نخواهد کرد.25 آوریل ۲۰۱۹ به قطر ایرویز مجوز پرواز بر فراز حریم هوایی سوریه اعطا شد و ممنوعیت سوریه در ایستگاه الجزیره قطر لغو شد. با این حال تا ۲۰۲۴ هرگز دوحه حاضر به عادی سازی روابط با اسد نشد.در این بین عربستان سعودی و سوریه بین سال‌های 2018 و 2023، هر دو کشور به تدریج به توافق رسیدند.هر چند عربستان مانند ترکیه و قطر اجازه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۱ سوریه در خاکش را نداد ولی با این گامهایش برای بازگشت به روابط با دمشق را ادامه داد.

با گذشت زمان، اوضاع دیپلماتیک برای اسد در ارتباط با جهان عرب بهبودی حاصل میشد بعلاوه آنکه یک حادثه میخ آخر را زده بود:

بشار اسد در 26 فوریه 2023 با قانونگذاران عراقی، اردنی، فلسطینی، لیبیایی، مصری و اماراتی و همچنین نمایندگانی از عمان و لبنان پس از بیش از یک دهه انزوا در منطقه دیدار کرد. کشورهای عربی سهم قابل توجهی در امدادرسانی پس از زلزله ترکیه-سوریه در سال 2023 داشتند.

در فوریه 2023، پس از بیانیه شاهزاده فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر امور خارجه عربستان سعودی، نشانه های مثبتی بین دو کشور آغاز شد که تاکید کرد: اجماع در جهان عرب شکل گرفته است که هیچ فایده ای برای منزوی کردن سوریه وجود ندارد و لازم است گفت وگو با آن انجام شود تا حداقل بتوان به مشکلات انسانی از جمله بازگشت آوارگان رسیدگی کرد.در 13 آوریل 2023، فیصل المقداد، وزیر امور خارجه سوریه از عربستان سعودی دیدن کرد و با شاهزاده فیصل بن فرحان آل سعود، وزیر امور خارجه عربستان سعودی دیدار کرد.در جریان این سفر، دو کشور تصمیم گرفتند تا مراحل از سرگیری خدمات کنسولی و پروازها را آغاز کنند.در 10 مه 2023 پادشاهی عربستان سعودی و جمهوری عربی سوریه تصمیم گرفتند سفارتخانه های بین دو کشور را بازگشایی کنند.

در همان روز، خادم حرمین شریفین، ملک سلمان بن عبدالعزیز آل سعود، پادشاه پادشاهی عربستان سعودی، پس از بازگشت سوریه به اتحادیه کشورهای عربی در تاریخ ۷ می ۲۰۲۳ از جناب بشار اسد، رئیس جمهوری سوریه، دعوت نامه ای برای شرکت در اجلاس سران عرب در سال 2023 ارسال کرد.

در اول اکتبر 2023، سفارت سوریه در ریاض بازگشایی شد

مجموعه این عوامل، بشار اسد را هوایی کرد که با تصور بازگشت به اتحادیه عرب دیگر حکومت او تداوم دارد و بقا یافته. به همین دلیل از ایران و محور مقاومت فاصله معناداری گرفت و در جریان طوفان الأقصی که تمام جبهه‌های مقاومت در غزة،کرانه باختری،لبنان،عراق،یمن و حتی بحرین و اخوان المسلمین اردن علیه اسرائیل فعال شد از سوریه بخاری درنیامد و خاموش ماند.کار به جایی رسید که

همین اتفاق نشان داد دیگر دولت بعث سوریه در محور مقاومت فعالیت نمی کند و روابط با عربستان سعودی و امثال آن برایش اولویت پیدا کرده بود.

مجموعه این عوامل و نیز کاهش توان نیروهای مقاومت مستقر در سوریه زمینه را برای پایان حکومت ۶۱ ساله بعث در سوریه فراهم کرد

حكومة الإنقاذ السورية(هيئة تحرير الشام) و الحكومة السورية المؤقتة(الائتلاف الوطني لقوى الثورة والمعارضة السورية/الجيش الوطني السوري) در کنار غرفة عمليات الجنوب و لواء الجبل و جيش سوريا الحرة در فجر يوم الأربعاء بتاريخ 27 نوفمبر/ تشرين الثاني 2024م یک هجوم غافلگیر کننده‌ای را به راه انداختند که پس از تصرف حلب،حماة،درعا و حمص در ساعات اولیه روز یکشنبه 8 دسامبر 2024، نیروهای رژیم سوریه از دمشق پایتخت عقب نشینی کردند و دمشق به دست نیروهای مخالفان مسلح سوری افتاد. تلویزیون دولتی سوریه با پخش کلیپی از کنترل مخالفان سوریه بر دمشق پایتخت و سقوط رژیم بشار اسد و فرار او پس از 24 سال حکومت بر سوریه و آزادی تمامی بازداشت شدگان در زندان ها، خبر داد.11 روز پس از آغاز عملية ردع العدوان.با سقوط بشار اسد و فرارش به مسکو،روسیه 54 سال حکومت خانواده اسد بر سوریه به پایان رسید.

پس از سقوط اسد، یک چهره معروف حاکم سوریه شد: أبو محمد الجولاني که حالا دیگر اسم واقعی اش را یدک می‌کشد:أحمد الشرع

در نتیجه مؤتمر 👆 أحمد الشرع به ریاست جمهوری سوریه بصورت موقت منصوب شد و رسماً قدرت را که به حالت دوفاکتو از یک ماه قبل برعهده داشت بطور کامل قبضه کرد.

در طول این مدت مردم سوریه چه داخل چه خارج از سقوط رژیم اسد خوشحالی و شادی کردند که نشان داد چقدر بعثی ها از مردم دور شدند و با فرار رئیس آن، سوری ها در هر کجای دنیا جشن سقوط او را می گیرند

الشرع از رهبران بسیاری از کشورها از جمله افغانستان، آذربایجان، کانادا، لبنان، موریتانی، روسیه، عربستان سعودی و امارات متحده عربی به دلیل انتصاب خود به عنوان رئیس جمهور سوریه، تبریک دریافت کرد

حال باید دید که در سوریه جدید چه اتفاقات دیگری در مسائل مختلف رخ خواهد داد