شمع، تنها یک جسم نیست؛ ترکیب دستساز سنت و دانش است. برای آنکه بفهمیم چرا پارافین تا این اندازه در هنر شمعسازی جایگاه دارد و چرا امروز از واژههای «یک درصد»، «سنگین» و «سبک» استفاده میکنیم، باید سفر کوتاهی به گذشتهٔ این ماده و همچنین به دنیای وکسهای گیاهی مانند نارگیل داشته باشیم.
پیدایش پارافین: مادهای از نفت و چوب
در قرن نوزدهم، بیشتر شمعها از چربی حیوانی یا موم زنبور ساخته میشدند. این شمعها بدبو و پرهزینه بودند و کیفیت نورشان متغیر بود. در سال ۱۸۳۰، کارل رایشنباخ در آلمان طی فرآیند جداسازی نفت خام، مادهای سفید و صلب بهدست آورد که بعدها پارافین نام گرفت. این کشف باعث شد صنعت شمعسازی بهسرعت تغییر کند، زیرا پارافین بهدلیل سوزاندن تمیزتر و ارزانتر نسبت به چربی حیوانی، جایگزین مناسبی بود . پارافین در سال ۱۸۶۷ با شروع استخراج تجاری نفت بهصورت صنعتی تولید شد .
چرا میگویند «یک درصد» یا «سنگین و سبک»؟
پارافین در اصل از اسلاک واکس بهدست میآید؛ ترکیبی از روغن و واکس که محصول جانبی پالایش روغنهای روانکننده است. در فرآیند تصفیه، با حرارت دادن و حلکردن این مخلوط در حلالهایی مثل کتون و سپس سرد کردن، کریستالهای واکس جدا میشوند و روغن جدا میگردد . مقدار روغن باقیمانده در واکس نهایی، کیفیت آن را تعیین میکند.
• پارافین کاملاً تصفیهشده کمتر از ۰٫۵٪ روغن دارد و بنابراین سفیدتر، سختتر و شفافتر است . در بازار ایران معمولاً این سطح روغن را «پارافین یک درصد» مینامند، زیرا مقدار روغن آن در حدود یک درصد یا کمتر است.
• پارافین نیمهتصفیهشده روغنی بیش از ۱٪ دارد. این گروه خود به دو زیرشاخه تقسیم میشود: نوع سبک با ۱–۳٪ روغن و نوع سنگین با ۵–۷٪ روغن . هر چه درصد روغن کمتر باشد، واکس سختتر، سفیدتر و کیفیت آن بالاتر است.
• پارافین خام یا پارافین سنگین واقعی بیش از ۷٪ روغن دارد و بهدلیل رنگ تیره و بافت نرمش، بیشتر برای مصارف صنعتی مثل ساخت مقوا یا کبریت استفاده میشود.
به بیان ساده، وقتی تولیدکننده میگوید «پارافین ۱٪»، منظورش درجهٔ خلوصی است که واکس تنها حدود یک درصد روغن دارد. «سنگین» و «سبک» نیز به تفاوت میزان روغن اشاره میکنند: سنگینها با ۵–۷٪ روغن نرمتر و تیرهتر، و سبکها با ۱–۳٪ روغن، سفیدتر و سختتر هستند.
پارافین نارگیل؛ وکسی گیاهی و لوکس
در سالهای اخیر توجه بسیاری از هنرمندان و مصرفکنندگان به واکسهای گیاهی جلب شده است. یکی از شاخصترین آنها واکس نارگیل است. این واکس از روغن نارگیل تهیه میشود که ابتدا از گوشت میوهٔ نارگیل استخراج شده و سپس با فرآیند هیدروژناسیون به مادهای جامد تبدیل میشود . در برخی ترکیبات، واکس نارگیل با واکسهای گیاهی دیگر مخلوط میشود تا قوام و نقطهٔ ذوب مطلوبتری حاصل شود .
ویژگیهای مهم واکس نارگیل:
• ترکیب طبیعی و گیاهی؛ بدون مواد نفتی و کاملاً تجدیدپذیر .
• سوزاندن تمیز و دود بسیار کم که آن را برای شمعهای لوکس و ظرفی ایدهآل میکند .
• دوستدار محیطزیست و کشاورزان؛ تولید نارگیل معمولاً بدون مصرف زیاد سموم و کودهای شیمیایی است .
نکتهٔ مهم این است که واکس نارگیل بهتنهایی ممکن است بیش از حد نرم باشد و در ترکیب با پارافین یا سویا به فرم و سختی مناسبتری برسد . بنابراین در بسیاری از محصولات، مخلوط «نارگیل-سویا» یا «نارگیل-پالم» بهکار میرود تا ویژگیهای هر دو ماده ترکیب شود .
پارافین واکس چیست و از چه موادی تشکیل شده است؟
واکس پارافین یک مخلوط از هیدروکربنهای اشباعشده است. زنجیرهٔ کربن این مولکولها معمولاً بین ۲۰ تا ۴۰ اتم کربن است و فرمول کلی آنها C_nH_{2n+2} است . عمدهٔ اجزای آن شامل آلکانهای خطی مانند دُکوزان (C_{22}H_{46}) و اکتاکوزان (C_{28}H_{58}) است . این ماده حاصل تجزیهٔ گیاهان و جانوران در طی میلیونها سال است و بهصورت مستقیم از پالایش نفت خام بهدست میآید .
فرآیند تولید پارافین واکس شامل مراحل زیر است:
1. جداسازی خام: نفت خام در برج تقطیر خلأ به برشهای مختلف تقسیم میشود و بخشی با عنوان “اسلاک واکس” جدا میگردد .
2. حذف روغن: اسلاک واکس در حلالهایی مانند کتون حل میشود و سپس سرد میگردد تا کریستالهای واکس از محلول جدا شوند و روغن در فاز مایع بماند .
3. تصفیه و سفید کردن: واکس بهدست آمده با استفاده از هیدروفینیشینگ و خاک رنگبر، از ناخالصیها و رنگهای نامطلوب پاکسازی میشود .
نتیجهٔ این فرآیند، واکسی سفید، بیبو و مقاوم است که میتواند بسته به میزان روغن باقیمانده، در سه دستهٔ کلی کاملاً تصفیهشده، نیمهتصفیهشده و خام قرار گیرد .
مواد و سوختهای دیگر در شمعسازی
علاوه بر پارافین و نارگیل، صنعت شمعسازی از وکسهای دیگری نیز بهره میبرد:
• سویا: واکس سویا از روغن هیدروژنهٔ دانهٔ سویا تولید میشود و نقطهٔ ذوب پایینی دارد. این واکس برای شمعهای ظرفی مناسب است و دود کمتری نسبت به پارافین تولید میکند .
• موم زنبور: مادهای طبیعی و گرانتر که بوی عسلی ملایمی دارد و دیرتر میسوزد. این وکس گزینهای کلاسیک برای شمعهای تزیینی است .
• واکسهای مخلوط: برای دستیابی به تعادل میان قیمت، عملکرد و کیفیت، بسیاری از تولیدکنندگان از مخلوطهایی مانند پارافین–سویا یا نارگیل–سویا استفاده میکنند . این ترکیبها ویژگیهای مثبت هر کدام را تقویت میکنند و معایبشان را کاهش میدهند.
جمعبندی؛ نور در آینهٔ زمان
پارافین امروز حاصل بیش از یک سده تجربه و آزمایش است؛ از کشف آن توسط رایشنباخ در ۱۸۳۰ و تولید صنعتیاش در ۱۸۶۷ تا تولد وکسهای گیاهی در سالهای اخیر، همواره نیاز انسان به نور و معنا، تکنولوژی و طبیعت را به هم پیوند زده است. دانستن این تاریخچه و ویژگیها به ما کمک میکند تا انتخابی آگاهانه داشته باشیم: اگر به دنبال شمعی مقرون بهصرفه با رایحهٔ قوی هستید، پارافین کاملاً تصفیهشده بهترین گزینه است؛ اگر طبیعت و پاکی برای شما اولویت دارد، واکسهای گیاهی مثل نارگیل یا سویا را انتخاب کنید. در Bloomon Design، ما همواره تلاش میکنیم میان زیبایی، عملکرد و مسئولیت زیستمحیطی تعادل برقرار کنیم و با نگاهی به گذشته، افقهای تازهای از نور و هنر بیافرینیم
