مقدمه
یلدا یا شب چله یکی از کهنترین و مهمترین جشنهای ایرانی است که در آن خانوادهها در طولانیترین شب سال دور هم جمع میشوند و با روشن کردن شمعها، خواندن شعر و خوردن میوههایی مانند هندوانه و انار از تاریکی عبور میکنند . این جشن در ایران و افغانستان برگزار میشود و اکنون به عنوان میراث ناملموس جهانی در یونسکو ثبت شده است . مفهوم یلدا در زبان فارسی به معنای «زایش» است و نماد تولد نور و امید در دل تاریکی به حساب میآید .
بُعد علمی: چرا شب یلدا طولانیترین شب است؟
دانش نجوم توضیح میدهد که زمین با زاویهای حدود ۲۳٫۵ درجه نسبت به مدار گردش خود به دور خورشید متمایل است؛ این انحراف باعث ایجاد فصلها و تغییر طول روزها و شبها میشود . در نیمکره شمالی، حدود ۲۱ دسامبر زمین در موقعیتی قرار میگیرد که نور خورشید با کمترین زاویه به آن میتابد. این رویداد «انقلاب زمستانی» نام دارد و به کوتاهترین روز و طولانیترین شب سال منجر میشود . دلیل اینکه شب یلدا به صورت سالانه تکرار میشود نیز همین پدیدهی دورهای زمین است.
یلدا در اسطورهشناسی و فرهنگ ایرانی
در فرهنگهای باستانی ایران، پیروزی نور بر تاریکی روایتگر تولد «الههی نور و حقیقت» پس از طولانیترین شب سال است . از دیدگاه اسطورهشناسی زرتشتی، نور نماد راستی و خیر و تاریکی نماد دروغ و شر بود؛ بنابراین، طلوع خورشید پس از یلدا تجسمی از غلبه نیروهای خیر بر شر محسوب میشد . بسیاری از خانوادهها در این شب شمعهای فراوان روشن میکنند و با قصهگویی و خواندن اشعار حافظ به انتظار سپیده مینشینند . این سنتها یادآور احترام عمیق ایرانیان به نور و امید است و احترام به زنان و بزرگترها، دوستی، مهماننوازی و صلح را نیز در خود دارد .
نقش شمع و نمادهای یلدا
شمع: در سنتهای ایرانی، روشن کردن شمع در شب یلدا اقدامی نمادین برای دور کردن تاریکی و بدی بوده است . شمع نه تنها روشنایی ایجاد میکرد، بلکه مفهوم پیوند انسان با نور و معنویت را نیز منتقل میکرد. واژهٔ فارسی کهن برای شمع «سپندار» بوده و نخستین کارخانهٔ رسمی شمعسازی در ایران در سال ۱۲۷۸ هجری قمری توسط موسیو فوکتی ایتالیایی و باقر خان در تهران تأسیس شد .
میوهها و رنگها: هندوانه و انار به دلیل رنگ سرخ و شباهت به طلوع خورشید، در سفرهی یلدا نماد گرما و زندگی هستند . همچنین مغزها و آجیلها، صبر و مقاومت در برابر سرما را تداعی میکنند.
یلدا به عنوان میراث فرهنگی
طبق اعلام یونسکو، جشن یلدا با نام «چله» یا «شهیدانشب» در ایران و افغانستان به عنوان یک میراث فرهنگی ناملموس ثبت شده است . این مراسم فراتر از یک جشن ساده است: اعضای خانواده و دوستان دور میز مینشینند، غذای نمادین میخورند، شعر میخوانند و خاطرهها را مرور میکنند. ارزشهایی مانند وحدت، صلح، احترام به طبیعت و زنان و همچنین فرهنگ گفتوگو و داستانگویی در این شب پررنگ است .
نتیجهگیری
یلدا نه تنها یک جشن باستانی است، بلکه پیوندی میان دانش علمی و باورهای فرهنگی نیز محسوب میشود. از منظر علمی، یلدا حاصل انقلاب زمستانی و کج بودن محور زمین است که طولانیترین شب را ایجاد میکند . اما از منظر فرهنگی و اسطورهای، این شب یادآور رویارویی نور و تاریکی است؛ شمعها و رنگها نماد امید، گرما و پیروزی خیر بر شر هستند . آداب و رسوم یلدا ضمن تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی، ارزشهایی مانند احترام، همبستگی، صلح و ارتباط با طبیعت را نیز بازتاب میدهند . با یادآوری ریشههای اسطورهای و بهرهگیری از شواهد علمی، میتوان یلدا را جشن پیروزی نور بر تاریکی دانست؛ جشنی که هر سال یادآور تولد دوبارهٔ خورشید و امید در دل زمستان است
