آخرین باری که برای انجام یک کار ساده بانکی، مثل افتتاح حساب یا انتقال وجه، به شعبه فیزیکی رفتید، نوبت گرفتید و در صف ایستادید، کی بود؟ اگر پاسختان «خیلی وقت پیش» است، شما تنها نیستید.
ما در حال تجربه یک تغییر پارادایم عظیم در صنعت مالی هستیم. بانکداری دیگر یک «مکان» نیست که به آنجا میروید، بلکه «کاری» است که انجام میدهید؛ در هر زمان و هر مکانی که باشید. ظهور بازیگران جدید، جسور و چابکی به نام «فینتکها» و «نئوبانکها»، قوانین بازی صد ساله بانکداری را تغییر داده است.
این مقاله بررسی میکند که چگونه تکنولوژی، چهرهی پول و اعتماد را تغییر داده و چرا بانکهای سنتی برای زنده ماندن در این عصر جدید، باید پوستاندازی کنند. موضوع دیگر انتخاب بین دیجیتال شدن یا نشدن نیست؛ موضوع جنگ برای بقاست.
اثر شرکتهایی مانند اوبر و نتفلیکس بر انتظارات مشتریان غیرقابل انکار است. مشتریان امروزی انتظار دارند خدمات بانکیشان همانقدر سریع، ساده، شفاف و شخصیسازی شده باشد که فیلم دیدن در نتفلیکس یا تاکسی گرفتن در اوبر است. آنها دیگر حوصله فرمهای کاغذی پیچیده و امضاهای متعدد را ندارند.
در این فضا، «نئوبانکها» (Neobanks) ظهور کردهاند. اینها بانکهای تمام دیجیتالی هستند که بدون داشتن حتی یک شعبه فیزیکی، تجربهی کاربری (UX) فوقالعادهای ارائه میدهند. نمونههای جهانی مانند Revolut یا Chime و نمونههای موفق داخلی، نشان دادهاند که میتوانند میلیونها کاربر را جذب کنند.
مزیت رقابتی آنها چیست؟ آنها چابک هستند، هزینههای سربار سنگین (مانند اجاره و نگهداری هزاران شعبه و حقوق کارمندان باجه) را ندارند و میتوانند صفر تا صد فرآیندهای بانکی، از جمله احراز هویت و افتتاح حساب را در کمتر از ۵ دقیقه و با چند لمس ساده روی گوشی موبایل انجام دهند. این سرعتی است که بانکهای سنتی به سختی میتوانند با آن رقابت کنند.
چه تکنولوژیهایی در زیر کاپوت این تغییرات عظیم قرار دارند که چنین سرعتی را ممکن ساختهاند؟ سه فناوری اصلی، پیشران این انقلاب هستند:
۱. هوش مصنوعی (AI) و یادگیری ماشین: هوش مصنوعی مغز متفکر بانکداری مدرن است.
تشخیص تقلب: الگوریتمهای پیشرفته میتوانند میلیونها تراکنش را در ثانیه بررسی کنند و الگوهای مشکوک را با دقتی بسیار بالا شناسایی کنند، کاری که برای انسان غیرممکن است.
چتباتها و دستیاران مجازی: این ابزارها خدمات مشتری را ۲۴ ساعته و بدون نیاز به دخالت انسان ارائه میدهند و به سوالات پرتکرار پاسخ میدهند.
امتیازدهی اعتباری (Credit Scoring): شاید جذابترین کاربرد AI، استفاده از «دادههای جایگزین» باشد. سیستمهای جدید میتوانند با تحلیل رفتار خرید، پرداخت قبوض موبایل و حتی فعالیت در شبکههای اجتماعی، ریسک اعتباری افرادی را که سابقه بانکی ندارند، سنجیده و به آنها وامهای خرد (Micro-loans) بدهند.
۲. بانکداری باز (Open Banking) و APIها: این مفهوم به معنای شکستن انحصار دادههاست. در بانکداری باز، بانکها (با اجازه صریح مشتری) دادههای مالی را از طریق رابطهای برنامهنویسی (API) در اختیار اپلیکیشنهای شخص ثالث قرار میدهند. این کار باعث میشود شما بتوانید تمام حسابهای خود در بانکهای مختلف را در یک اپلیکیشن مدیریت مالی شخصی مشاهده کنید و خدمات نوآورانهای دریافت کنید که قبلاً ممکن نبود.
۳. بلاکچین (Blockchain) - فراتر از بیتکوین: اگرچه بیتکوین مشهورترین کاربرد بلاکچین است، اما در بانکداری، کاربرد اصلی آن در زیرساخت است. بلاکچین میتواند برای تسویه حسابهای آنی بینالمللی (که در سیستم فعلی سوئیفت روزها طول میکشد)، اجرای قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) که به صورت خودکار اجرا میشوند، و افزایش شفافیت و امنیت تراکنشها استفاده شود.
اگر تکنولوژی موجود است، چرا بانکهای سنتی به سرعت نئوبانکها تغییر نمیکنند؟ پاسخ در سه چالش بزرگ نهفته است:
۱. سیستمهای میراثی (Legacy Systems): بسیاری از بانکهای بزرگ هنوز روی سیستمهای اصلی (Core Banking) بسیار قدیمی کار میکنند که گاهی متعلق به دهههای ۷۰ و ۸۰ میلادی هستند. تغییر یا جایگزینی این سیستمها مانند تعویض موتور هواپیما در حال پرواز است؛ بسیار دشوار، پرهزینه و پرریسک.
۲. فرهنگ سازمانی: بانکداری سنتی ذاتاً ریسکگریز، بوروکراتیک و سلسلهمراتبی است. اولویت اول آنها «امنیت و عدم تغییر» است. در مقابل، فینتکها با فرهنگ استارتاپی "Fail Fast" (سریع شکست بخور و سریع یاد بگیر) عمل میکنند. تغییر ذهنیت مدیران سنتی بانکها، سختترین بخش تحول دیجیتال است.
۳. مقررات و امنیت (Regulation): بانکها با کوهی از قوانین و مقررات دولتی و بینالمللی روبرو هستند که برای حفظ امنیت سپردههای مردم وضع شدهاند. این قوانین اغلب از سرعت تکنولوژی عقبتر هستند و دست و پای بانکها را برای نوآوری سریع میبندند.
آینده بانکداری بسیار متفاوت از امروز خواهد بود. ما به سمت سه روند اصلی حرکت میکنیم:
بانکداری نامرئی (Invisible Banking): خدمات مالی چنان در زندگی روزمره ما ادغام خواهند شد که دیگر آنها را حس نمیکنیم. مانند پرداخت در تاکسیهای اینترنتی که شما عملاً فرآیند کارت کشیدن یا پرداخت پول را انجام نمیدهید؛ همه چیز در پسزمینه رخ میدهد.
امور مالی تعبیه شده (Embedded Finance): هر شرکتی میتواند یک شرکت فینتک باشد. شما میتوانید هنگام خرید یک لپتاپ از یک فروشگاه آنلاین، همانجا و در لحظه، بدون مراجعه به سایت بانک، وام خرید اقساطی دریافت کنید.
همکاری به جای رقابت (Coopetition): بانکهای سنتی متوجه شدهاند که نمیتوانند به تنهایی بجنگند. آنها به جای رقابت، شروع به خریدن یا همکاری با فینتکها کردهاند. بانکها «پول، مجوز و اعتماد» دارند و فینتکها «تکنولوژی و چابکی». ترکیب این دو، آینده صنعت را میسازد.
تحول دیجیتال در صنعت بانکداری، فقط به معنای ساختن یک اپلیکیشن موبایل زیبا نیست؛ بلکه به معنای تغییر بنیادین مدل کسبوکار و ذهنیت سازمانی است.
بیل گیتس سالها پیش جملهی معروفی گفت: «بانکداری ضروری است، اما بانکها نه.» (Banking is necessary, banks are not). این جمله امروز بیش از هر زمان دیگری صادق است. بانکهایی که نتوانند خود را با این موج عظیم تغییرات وفق دهند و از پیلهی سنتی خود خارج شوند، فارغ از بزرگی و قدمتشان، به سرنوشت دایناسورها دچار خواهند شد. برندگان نهایی، آنهایی هستند که تکنولوژی را نه به عنوان یک ابزار جانبی، بلکه به عنوان قلب تپندهی کسبوکار خود بپذیرند.
