زلزلۀ ۵.۴ ریشتری امروز در سوریه، لبنان، اردن و فلسطین که حتی در ترکیه هم احساس شد، اگرچه خوشبختانه تلفاتی نداشته، اما در مناطق جنگ‌زده و در معرض جنگ ترس و نگرانی بیشتری را دامن زده است. نگرانی‌ای که به زلزلۀ ۶ فوریۀ ۲۰۲۳ ترکیه و سوریه برمی‌گردد؛ جایی که بر اساس گزارش «سازمانی جهانی بهداشت»، ۲۳ میلیون نفر در معرض زلزله بودند. همچنان‌که در همان سال در زلزلۀ ۱۴۰۱ خوی (۵ اکتبر ۲۰۲۲ تا ۲۲ ژانویۀ ۲۰۲۳) ۲۷۰۰۰ خانوار آسیب دیدند.
این رخداد بهانه‌ای است برای بازخوانی مطلبی که در آن‌زمان با عنوان «نقش لجستیک بشردوستانه در مقابله با فجایع انسانی» منتشر شد.
مقدمه
این روزها تصاویر ناراحت‌کننده‌ای از حوادث طبیعی در ایران، ترکیه و سوریه منتشر می‌شود. علی‌رغم تلاش‌های گسترده‌ای که برای کمک‌رسانی به مناطق آسیب‌دیده انجام می‌شود، همواره نارضایتی از برآیند تلاش‌ها وجود دارد.
در حادثۀ زلزلۀ ۱۴۰۱ خوی (۵ اکتبر ۲۰۲۲ تا ۲۲ ژانویۀ ۲۰۲۳) ۲۷۰۰۰ خانوار آسیب دیدند. این عدد برای زلزلۀ ۶ فوریۀ ۲۰۲۳ ترکیه و سوریه بسیار بیشتر بود. بر اساس گزارش «سازمانی جهانی بهداشت» (WHO)، ۲۳ میلیون نفر در معرض زلزلۀ اخیر بودند. مشاهدات میدانی در مناطق حادثه‌دیده نشان می‌دهد توزیع اقلام متناسب با جمعیت مقصد و نیاز جامعۀ هدف نیست، کالا در زمان و در جای مناسب توزیع نمی‌شود و رصد و ثبت کمک‌ها متمرکز و درست انجام نمی‌شود. برای مثال، یکی از مهمترین نیازهای مناطق آسیب‌دیدۀ این‌چنینی، سرویس بهداشتی است که عمدتاً کمک‌رسانان از توجه به آن غافل‌اند (نیازسنجی). مدیریت بهینه هم نقش کلیدی در تخصیص منابع محدود دارد. برای مثال، حمل کانکس از شهرهای دور به نقاط آسیب‌دیده نه‌تنها هزینه‌های کمک‌رسانی را تصاعدی افزایش می‌دهد، بلکه نقش طلایی زمان را هم لحاظ نمی‌کند.
مدیریت لجستیک
چرا با وجود جریان گستردۀ کمک‌های دولتی و جهانی در حوادث این‌چنین، کماکان نتایج رضایت‌بخش نیست؟ پاسخ اصلی آن در مدیریت لجستیک (Logistics Management) است.
اشتباه بزرگ در نگاه به لجستیک، توجه صرف به جنبۀ حمل فیزیکی کالا است. در واقع در نگاه بیشتر کسانی که قصد کمک به‌شکل حقیقی یا حقوقی دارند، هدف نهایی رساندن کالا به منطقه است. این در حالی است که اگر جریان درست اطلاعات نباشد، نیازسنجی دقیق انجام نشود، زیرساخت مناسبی برای انبارداری و توزیع فراهم نشود و ساختار توزیع مدیریت‌شده نباشد، عمدۀ منابع به هدر رفته است.
لجستیک بسیار پیچیده‌تر است و شامل پیش‌بینی و بهینه‌سازی منابع، مدیریت موجودی و تبادل اطلاعات می‌شود.
مدیریت لجستیک بلایا
دو نوع فرآیند لجستیکی در بروز حوادث طبیعی و غیرمترقبه جریان دارد:
- لجستیک بلایا (Disaster Logistics)
- لجستیک بشردوستانه (Humanitarian logistics)
لجستیک بلایا همچنین لجستیک اضطراری (Emergency Logistics) و لجستیک بحران (Crisis Logistics) نامیده می‌شود.
هر چند هر دوی این‌ها در راستای یک هدف هستند، ولی لجستیک بلایا مبتنی بر زیرساخت‌های دائمی ازپیش‌تدارک‌دیده و عمدتاً دولتی است و لجستیک بشردوستانه تلاش می‌کند با مدیریت زنجیره‌های داوطلبانه، مسیر کمک‌ها، پرسنل، اقلام و اطلاعات به مناطق آسیب‌دیده را باز نگه دارد.
بنابراین، تعریف گسترده‌تر و قابل‌قبول‌تر از لجستیک بشردوستانه/بلایا، فرآیند برنامه‌ریزی، اجرا، ذخیره‌سازی و کنترل جریان کارآمد، مقرون‌به‌صرفۀ کالاها، مهارت‌ها و همچنین اطلاعات، از نقطۀ مبدأ تا نقطۀ مصرف با هدف کاهش درد و رنج افراد آسیب‌پذیر است.
چرا لجستیک بشردوستانه مهم است؟
لجستیک برای امدادرسانی در بلایای طبیعی نقش اساسی دارد و در این میان لجستیک بشردوستانه که مبتنی بر همکاری بین مهره‌های داوطلب کمک‌رسانی است، از حیث اینکه بیشتر به بخش خصوصی مرتبط است، برای ما مهم‌‌تر خواهد بود. هدف این شاخه، رساندن منابع امدادی مناسب به افراد نیازمند در زمان مناسب است و در واقع به‌عنوان پلی بین آمادگی و واکنش در برابر حوادث و فجایع طبیعی و تهیه و توزیع توسط ستاد و تیم‌های عملیاتی عمل می‌کند.
لجستیک بشردوستانه موضوعی حساس برای اکثر مردم در سراسر جهان است. به همین دلیل است که «دفتر هماهنگی امور بشردوستانۀ سازمان ملل متحد» (UNOCHA) همواره در تلاش است تا کارآمدی خود را در این زمینه بهبود بخشد. رساندن کمک‌های امدادی به نیازمندان به کارآمدترین شکل ممکن موضوع حساسی است. از سال ۱۹۷۰ تاکنون میزان بلایای طبیعی سه برابر شده است. و این تعداد همچنان در حال افزایش است. این امر بر انواع خدمات اورژانس و سازمان‌های مرتبط با آنها فشار وارد کرده است. تنها در سال ۲۰۰۵، «فدراسیون صلیب سرخ و جمعیت هلال احمر» (IFRC) گزارش داد که ۲۵۶ میلیون نفر در اثر بلایا آسیب دیده‌اند. این افزایش ۲۲ درصدی نسبت به میانگین سالانه در دنیا بود. (این آمار تا پیش از حوادث سال بعد در خاورمیانه است.)
برنامه‌ریزی
«برنامه‌ریزی» بهترین راه برای مقابلۀ لجستیک بشردوستانه با بلایا است. برنامه‌ریزی حرکت به مرحلۀ بعد بسیار مهم است. زیرا بدون برنامه‌ریزی منجر به مشکلات زیادی مانند اطلاعات ازدست‌رفته، عدم هماهنگی بین سازمان، عدم تخصص کافی، عدم تجربۀ داوطلبان، کنترل کمتر بر حساب کمک مالی و فساد می‌شود.
طی سال‌های گذشته برخی مناطق کشور تحت تأثیر بحران‌های زیست‌محیطی، از جمله سیل و زلزله، قرار گرفته است. تعداد زیاد و گستردگی تخریب ها، ضرورت مدیریت صحیح بحران و انسجام بین عوامل مدیریتی را افزایش داده است. لجستیک حوادث و مدیریت آن یکی از مهمترین عوامل - به‌خصوص در زمان زلزله و سیل، که کشور ما بیشتر درگیر این دو نوع بلای طبیعی است - به شمار می‌آید.
بر این اساس، اقدامات لجستیکی در بحران‌هایی مانند زلزله شامل فعالیت‌هایی مانند تأمین تجهیزات، انبارداری و نگهداری، مدیریت ناوگان، مدیریت ابزار و مواد و حمل‌ونقل افراد، مدیریت دارایی، مدیریت تاسیسات، امنیت، اطلاعات و مدیریت و ارتباطات است.
مدیریت بلایا دوره‌های قبل، حین و بعد از فاجعه را پوشش می‌دهد. هدف مدیریت بلایا پس از نجات جان افراد، پیشگیری و کاهش خسارات فیزیکی و اقتصادی در یک کشور است. هدف دیگر کاهش رنج مردم و تسریع روند بازسازی است. اساس عملیات کمک‌رسانی موفق به تحویل به موقع، متعادل و سریع‌‌ترین مواد و تجهیزات کمکی بستگی دارد.
لجستیک بلایا جریان کارآمد کمک‌ها را تضمین می‌کند. زیرا در مناطق حادثه‌دیده فعالیت‌های لجستیکی مهمترین بخش عملیات کمک‌های بشردوستانه و مدیریت بلایا را تشکیل می‌دهد.
فرآیند لجستیک بشردوستانه
این فرآیند با درگیری بازیگران مختلف در مکان‌های مختلف پیچیده است. به بیان دقیق‌تر، این فرآیند بازیگران مختلف از جمله اهداکنندگان، سازمان‌های کمک محلی/بین‌المللی، دولت‌های محلی و ذینفعان را به هم مرتبط می‌کند. در این فرآیند سه جریان اساسی وجود دارد: جریان کالا، جریان پول و جریان اطلاعات.
- جریان کالا: جریان محصولات از اهداکنندگان به ذینفعان، از جمله غذا، پتو، دارو، و آب، و جریان معکوس محصولات برگشتی پس از بلایا.
جریان اطلاعات: شامل پیش‌بینی تقاضا، ارسال سفارش و گزارش وضعیت سفارش برای اطمینان از آمادگی و ارتباطات است.
جریان پول: شامل چک، پول نقد و اسناد پرداخت مانند اعتبار اسنادی، فاکتور و قراردادهای تجاری است.
انتخاب انبارها
هنگام انتخاب یک سایت مناسب برای نگهداری کالا، دو نکته مهم است:
- نوع لوازم: محصولات دارویی و مواد غذایی نیاز به تهویۀ مناسب، مکانی خنک و خشک دارند. برخی از این محصولات حتی ممکن است نیاز به کنترل دما داشته باشند. موارد دیگر، مانند لباس یا تجهیزات، الزامات انعطاف‌پذیرتری دارند.
- اندازه و دسترسی به انبارها: اندازۀ سایت ذخیره‌سازی اهمیت قابل توجهی دارد. نه‌تنها باید ظرفیت فعلی آن بلکه پتانسیل گسترش منطقۀ ذخیره‌سازی را نیز در نظر گرفت. دسترسی یکی دیگر از مسائل کلیدی است، به‌ویژه برای وسایل نقلیۀ بزرگ.
حمل‌ونقل
حمل‌ونقل نقش کلیدی در بسیج تدارکات برای کمک به کمک‌های بشردوستانۀ اضطراری برای رسیدن به مناطق آسیب‌دیده ایفا می‌کند. در لجستیک بشردوستانه، تعیین امکان‌سنجی اشکال مختلف حمل‌ونقل بر اساس سطح فوریت، هزینه‌های کل و ویژگی‌های جغرافیایی مناطق آسیب‌دیده مهم است.
هنگام برنامه‌ریزی نوع و ظرفیت حمل‌ونقل، پنج ملاحظۀ عمده ضروری است:
- ماهیت لوازمی که باید حمل‌ونقل شوند: دسته‌های مختلف محصولات به روش‌های مختلف جابه‌جایی و همچنین کنترل دما نیاز دارند. به‌عنوان مثال، مواد خطرناک باید جدا از محصولات دارویی و مواد غذایی نگهداری شوند.
- وزن و حجم بار: هر دو عامل تعیین‌کنندۀ ظرفیت وسایل نقلیه و نوع حمل‌ونقل هستند.
- مقصد: فاصله، شکل دسترسی به نقطۀ تحویل (از طریق هوا، آب یا زمین). این عامل باید در نظر گرفته شود زیرا حمل‌ونقل کالا از بنادر به مقصد نهایی اغلب توسط زیرساخت‌های ضعیف محلی و حوادث غیرمنتظره مانند سیل، رانش زمین و طوفان محدود می‌شود.
- فوریت تحویل: در اکثر شرایط اضطراری، کالاهای مورد نیاز، به‌ویژه مواد غذایی و سوخت، از طریق هوا به مقصد ارسال می‌شود، اگرچه این گزینه گران است. ولی از آنجا که در لجستیک بشردوستانه، اولویت نجات جان افراد بیشتر است، این موضوع از اهمیت کمتری برخوردار است.
- و عوامل دیگر مانند فناوری که یک عامل کلیدی برای دستیابی به نتایج بهتر در لجستیک بلایا است. استفاده از بارکد، کارت لیزر (AMS)، برچسب فرکانس رادیویی و خدمات اینترنت مبتنی بر ماهواره.
مدیریت موجودی که می‌تواند پاسخگویی را بهبود بخشد، و آن موقعیت‌یابی موجودی از قبل است. این تکنیک برای تخمین مقادیر اقلام مورد نیاز با توجه به سطوح موجودی خاص، ایمنی و تعداد دفعات سفارش، یا برای جست‌وجوی مکان‌های بهینه برای انبارها استفاده می‌شود.
جمع‌بندی
اگرچه لجستیک بیشتر در زنجیره‌های تأمین تجاری مورد استفاده قرار گرفته است، با این حال پررنگ‌‌ترین نقش کمتر دیده‌شدۀ آن در جنگ‌ها و در حوادث و بلایای طبیعی و شرایط اضطراری پیچیده است. لزوم ایجاد زیرساخت پلتفرمی مناسب با مدیریت متمرکز (که در قانون بر عهدۀ سازمان مدیریت بحران است) منابع دولتی و داوطلب پیش از بروز حادثه مشهود است. همچنین استفاده از انبارها و مراکز پردازش خصوصی در مناطق آسیب‌دیده (مشابه عملکرد مجموعۀ افق کوروش و سازمان داوطلبان هلال‌احمر) مفید و حیات‌بخش است، به‌شرط آنکه مدیریت واحدی آن را هدایت کند.
حوادث در راه‌اند، مدیریت آسیب‌های آن انتخاب ماست.
