دو مقطع محرم و صفرهر سال، اسلام را به عنوان آرمان زیست فردی و اجتماعی زنده نگه داشته اند. در این دو نقطه از هر سال، آسمان ها و آرمان ها به زمین و زمانه نزدیک می شوند، و توجه مردم را به سوی قرآن و فرقان معطوف می دارند. هر سال، مردم را از رضایت دادن به دنیا و امروز و اینجا جدا می کنند، و به سوی جهاد و مقاومت و شهادت فرا می خوانند؛ به سوی امر به معروف و نهی از منکر و ارتقاء خود و جامعه به سوی آینده ای متعالی فرا می خوانند. نگاهی به سیر تطوّر مناسک عاشورایی و عزاداری شیعیان در مقاطع مختلف تاریخ نشان از تحوّلی در این عرصه و آمیخته شدن مؤلفه های مدرن در آن در طی سالیان اخیر دارد. این تطوّر گاهی سبب تغییر ماهیّت و متن عزاداری ها نیز شده است. در گذر سال ها الگوهای عزاداری و روش ها و حتی محتوای عزاداری ها دستخوش تغییر شده است. تحولات عزاداری ها بر سه محور هیئت، منبر و مداحی صورت گرفته است. هیئت داری و روش های مدیریت هیئت کمتر دستخوش تغییر قرار گرفته و این در حالی است که منبر و مداحی تغییرات بنیادینی داشته است. بهر حال عزاداری و مداحی دو عنصر مهم در تقویت دین و اخلاق فردی و اجتماعی است.
دو مقطع محرم و صفرهر سال، اسلام را به عنوان آرمان زیست فردی و اجتماعی زنده نگه داشته اند. در این دو نقطه از هر سال، آسمان ها و آرمان ها به زمین و زمانه نزدیک می شوند، و توجه مردم را به سوی قرآن و فرقان معطوف می دارند. هر سال، مردم را از رضایت دادن به دنیا و امروز و اینجا جدا می کنند، و به سوی جهاد و مقاومت و شهادت فرا می خوانند؛ به سوی امر به معروف و نهی از منکر و ارتقاء خود و جامعه به سوی آینده ای متعالی فرا می خوانند. نگاهی به سیر تطوّر مناسک عاشورایی و عزاداری شیعیان در مقاطع مختلف تاریخ نشان از تحوّلی در این عرصه و آمیخته شدن مؤلفه های مدرن در آن در طی سالیان اخیر دارد. این تطوّر گاهی سبب تغییر ماهیّت و متن عزاداری ها نیز شده است. در گذر سال ها الگوهای عزاداری و روش ها و حتی محتوای عزاداری ها دستخوش تغییر شده است. تحولات عزاداری ها بر سه محور هیئت، منبر و مداحی صورت گرفته است. هیئت داری و روش های مدیریت هیئت کمتر دستخوش تغییر قرار گرفته و این در حالی است که منبر و مداحی تغییرات بنیادینی داشته است. بهر حال عزاداری و مداحی دو عنصر مهم در تقویت دین و اخلاق فردی و اجتماعی است. نقطه از هر سال، آسمان ها و آرمان ها به زمین و زمانه نزدیک می شوند، و توجه مردم را به سوی قرآن و فرقان معطوف می دارند. هر سال، مردم را از رضایت دادن به دنیا و امروز و اینجا جدا می کنند، و به سوی جهاد و مقاومت و شهادت فرا می خوانند؛ به سوی امر به معروف و نهی از منکر و ارتقاء خود و جامعه به سوی آینده ای متعالی فرا می خوانند. نگاهی به سیر تطوّر مناسک عاشورایی و عزاداری شیعیان در مقاطع مختلف تاریخ نشان از تحوّلی در این عرصه و آمیخته شدن مؤلفه های مدرن در آن در طی سالیان اخیر دارد. این تطوّر گاهی سبب تغییر ماهیّت و متن عزاداری ها نیز شده است. در گذر سال ها الگوهای عزاداری و روش ها و حتی محتوای عزاداری ها دستخوش تغییر شده است. تحولات عزاداری ها بر سه محور هیئت، منبر و مداحی صورت گرفته است. هیئت داری و روش های مدیریت هیئت کمتر دستخوش تغییر قرار گرفته و این در حالی است که منبر و مداحی تغییرات بنیادینی داشته است. بهر حال عزاداری و مداحی دو عنصر مهم در تقویت دین و اخلاق فردی و اجتماعی است.
تاریخچه مداحی و عزاداری
مداحی و مدیحه سرایی از دیرباز در کشور ما و در آیین ها و مناسبت های اسلامی به ویژه در ماه محرم الحرام و در ایام تاسوعا و عاشورای حسینی از جایگاه خاص و پیشینه ای قوی برخوردار بوده و می باشد. رهبران انقلاب و توده مردم، نهضت امام حسین علیه السلام را الگوی عملی خود در مبارزه علیه استبداد و استعمار قرار داده بودند و مشکلات خود را در انقلاب با مصائب ائمه طاهرین مقایسه می کردند و نسبت به آنها ناچیز می شمردند و در برابر ناملایمات صبر پیشه می کردند و برای شهادت آماده بودند. محرم آغاز هر سال قمری یادآور قیام حسین بن علی علیهماالسلام است. سابقه غالب جنبش ها و نهضت های اسلامی به خصوص در جامعه تشیع نشان می دهد که متأثر از اجتماعات محرم در عزاداری امام حسین علیه السلام بوده است.
عزاداری در نگاه کتاب و سنت
در قرآن، آیاتی که به طور صریح و مستقیم، بیان کننده حکم عزاداری باشد، وجود ندارد. اما به صورت غیر مستقیم از جمله آیه مودت، ولایت، تعظیم شعائر اسلامی و...دلالت بر عزاداری می کند. در سیره معصومان(ع) و سیره مسلمانان نیز عزاداری دارای سابقه بوده است. زنان بنی هاشم در شهادت امام حسن و امام حسین، عزاداری و گریه کردند.
هنر مداحی و آموزش عزاداری
مداحی یک علم است. علمی مملو از مهارت ها و فنون کاربردی. از منظر تکنیک و فنون مداحی، یک مداح باید به این مهارت ها مسلط و عالم باشد: موسیقی، ادبیات، بیان، روانشناسی، صداسازی و...مداحان باید با دیدی وسیع و جامع همراه با معرفت و شناخت به ساحت مقدس حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام مجالس عزا برپا نموده و به شکل سنتی اقامه نمایند. مداح باید خود نمونه و الگو بوده و در برخورد با خلق خدا از اخلاق حمیده و پسندیده اسلامی برخوردار باشد.
روضه و تعزیه
در فرهنگ عزاداری برای امام حسین،نوحه به نوعی خاص از شعر مرثیه می گویند که در مجالس به صورت جمعی اجرا می شود.«اشعار نوحه را برای سینه زدن می ساختند، یکی نوحه می خواند و دیگران به نوا و آهنگ و وزن اشعار نوحه خوان سینه می زدند. ولی اشعار مرثیه را با آهنگ در مجالس سوگواری برای به گریه افکندن و اظهار تاسف شنوندگان بر قتل شهدای کربلا می خواندند و عنوان روضه نداشت. سبک نقاشی های دیواری و کاشی نقاشی در بناهای دوران اسلامی و مجالس مصور کتاب های خطی و تا حدودی شیوه کلاسیک نقاشی اروپایی که از دوران صفویه به ایران راه یافته بود، منابع بصری و مؤثری در خلق پرده های نقاشی تعزیه می باشد. این تأثیرات حسی بودند نه فنی و منبع تجلّی این حس، حماسه حسینی کربلا بود.
عزاداری و مداحی در سیره بزرگان دین
زنده نگه داشتن عاشورا یک مسأله بسیار مهم سیاسی - عبادی است...یک شعار الهی است، عزاداری برای شهیدی که همه چیز را در راه اسلام داده، یک مسأله سیاسی است. مجالس عزا را با همان شکوهی که پیشتر انجام می گرفت و بیشتر از او حفظ کنید. عاطفه مردم و پیوند و عشقشان به ائمه علیهم السلام، که حقیقتاً از شادی آنها شاد و در عزای آنها محزون و غمگین می شوند، عامل بسیار مهمی است که حفظ و تقویت و پالودن و پیراستن و جهت دادن و هدایت آن بر عهده کسانی از برگزیدگان است. از جمله مداحان که صاحب این منصب عالی هستند.
عزاداری در دیگر کشورها
شیعه به عنوان یک جمعیت مسلمان دارای اشتراکات عمده ای در آموزه ها و آیین ها با سایر مسلمانان است؛ از جمله آیین هایی که به شکل یک سنت و قالب فرهنگی جوامع شیعی قابل مشاهده است، مـراسم بـرگزاری نـکوداشت امام سوم شیعیان، حسین ابـن عـلی(ع) اسـت. امروزه سوگواری امام حسین علیه السلام در سراسر جهان در اروپا، شبه قاره هند، آفریقا و...رونق و جلوه زیبایی دارد و به عنوان یک عامل تأثیرگذار موجب ترویج تشیع در جهان شده است.
هیات های عزاداری
مقام معظم رهبری می فرماید: هیئت های مذهبی باید کلاس درس باشد. یعنی این طور می فرمایند که اگر کسی یک دهه رفت پای منبری نشست، آخر دهه احساس کند یک مطلب را فهمیده است. مثلاً فهمیده باشد که خواص و عوام عاشورا چه کسانی بودند و چه موضوعاتی موجب شد تا عده ای در برابر امام معصوم علیه السلام قرار بگیرند و او را به شهادت برسانند. لذا ایشان در مورد بحث منبر می فرمایند که عزاداری را واقعاً به معنای حقیقی کلمه باید به صورت کلاس درس دربیاوریم. این حالت را ما الان کم می بینیم، به خصوص در هیئت ها کم مشاهده می شود. این جزو نقص های کار کنونی کشور ما است. این همه مجالس عزا و این همه مناسبت های مربوط به وفات و شهادت و موالید ائمه علیهم السلام که اجتماعات مردم را به صورت طبیعی به وجود می آورند یک فرصت بسیار بزرگی است و فرمودند از این فرصت ها باید شما استفاده کنید.
آسیب شناسی مداحی و عزاداری
مهم ترین درس نهضت عاشورا، فرمان پذیری نسبت به خداوند و حراست از دین الهی است. در ماه محرم، باید در ضمن عزاداری و مرثیه سرایی اهداف امام حسین علیه السلام را تبیین کرد. نباید تابع رؤسای هیئت ها و مداحان شویم؛ زیرا ارتقای سطح بینش و معرفت مردم، در اولویت قرار دارد و یک مبلغ باید به وظیفه الهی خویش عمل کند. روضه خوانی ها و مقتل خوانی ها هم باید مستند و مستدل باشند؛ با هر وسیله ای نباید عزاداران را گریاند. در مجالس حسینی باید مذهب را تقویت کرد. واعظان و مداحان باید به اخلاق حسینی متخلق باشند.
با مداحان معروف
عزاداری های امروز از شور و جوشش بیشتری برخوردار است و رونق بهتری دارد. بواسطه حب مان به امام حسین ملزم به ترویج فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر هستیم. برخی از مصیبت های ذکر شده در مقاتل، دارای احترام و منزلتی خاص است و عرضه ی آن به مخاطب با دقّت فراوان و سنجیدن فضای معنوی مجلس صورت می پذیرد. مجلس سوگواری اهل بیت، اشعار و نوحه ها و مراسم عزاداری، باید انسان را تربیت کرده و حیات دینی را برای جامعه به ارمغان آورد. ذکر اهل بیت، نوحه خوانی و مرثیه سرایی در حقیقت، احیای امر اهل بیت است.
فقه و احکام عزاداری
استفاده از آلات موسیقی در عزاداری اگر از آلاتی است که به لهو و حرام اختصاص دارد، نواختن آن در هر حال جایز نیست؛ ولی اگر از آلات مشترک باشد، استفاده از آن به منظور مشروع اشکال ندارد؛ تفاوتی بین مراسم عزاداری و جشن در حکم موسیقی نیست. با توجه به این که قمه زدن در زمان حاضر، به علت عدم قابلیت پذیرش و نداشتن هیچ گونه توجیه قابل فهم، باعث وهن و بدنام شدن مذهب می شود، باید از آن خودداری شود.
باید و نبایدهای عزاداری
یکی از راه های درک و محک میزان بهره مندی مان از حضرت سیدالشهدا علیه السلام در زندگی، توجه به نحوه برگزاری مجالس عزای حضرت اباعبدالله علیه السلام است. در فرهنگ شیعی، پیوند انتظار و انتقام، از دیگر مؤلفه های سوگواری مطلوب است. تردیدی نیست که همه این سوگواری ها و عزاداری ها، تشکیل مجالس روضه و سخنرانی، نوحه خوانی و راه انداختن دستجات سینه زنی و اطعام گسترده مردم و... برای زنده نگهداشتن نهضت مقدس سالار شهیدان است و اساسا فلسفه این عزاداری ها جز این نمی تواند باشد. بی گمان برجسته ترین و بارزترین ویژگی محافل و هیئات مذهبی، «مردمی» بودن آن است؛ هر جا که خیمه ای برپا می شود و نام نورانی اهل بیت(ع) بر فراز آن نقش می بندد، چونان شمعی، پروانه های عاشق را به سمت روشنی خود می کشد و گرد خویش می آورد.
هیأت عزاداری بانوان
طبق آمارها و بررسی های انجام شده، زنان بیش از مردان به مسائل مذهبی گرایش دارند. وقتی امام صادق علیه السلام پرده ای بین زنان و مردان نصب می نمودند تا زنان، بدون دغدغه و با آرامش، در مجالس عزاداری حضور داشته باشند. جدی گرفتن اهمیت حضور زن در مجالس عزاداری - آن هم به سفارش امام معصوم - می تواند ما را به نکات مهمی رهنمون شود. اقبال بیش از حد زنان به مداحی و استقبال آنان از روایات بی مأخذ را که توسط مداحان ارائه می شود، موجب بروز آسیب های جدی به مجالس عزاداری بانوان عنوان کرد و آموزش مداحان و مبلغان را از جمله راه کارهای پیشنهادی برای مقابله با آن دانسته اند. زنان نیز باید با افزایش اطلاعات دینی خود از هرگونه برخورد انفعالی با این مسایل بپرهیزند.
محرم و عزاداری نهضت عاشورا
زنده نگاه داشتن یاد عاشورا تنها منحصر به گریستن، عزاداری، سینه زنی، سیاه پوشی و تعطیلی کسب و کار نیست. سزاورا است در ایام عزاداری و در دهه اول محرم آداب عزاداری را بدانیم. باید آثار اندوه و درد این مصیبت های بزرگ و دردناک را آشکار نمایند. در دوران نهضت، نام سیدالشهدا علیه السلام و عزاداری سیدالشهدا علیه السلام در ماه محرم و صفر بود که مردم را به حرکت وامی داشت. هر کاری که عواطف و احساسات مردم را تحریک کند، می تواند در عمل و رفتار تاءثیرگذار باشد. بر این اساس باید کاری کرد که عواطف به حرکت درآید. از این روست که امام خمینی قدس سره بارها فرموده است: آنچه داریم از محرم و صفر داریم» و اصرار می ورزید که عزاداری امام حسین علیه السلام به همان شیوه سنتی برگزار شود.
