پیامدهای کودتای سوم اسفند
امروز ۱۰۳ سال از کودتای سیدضیا-رضاخان میرپنج گذشت. طی این مدت آثار خوبی در باره علل کودتا و عوامل آن و به ویژه نقش پادشاهی متحده بریتانیای کبیر(uk امروزین) منتشر شده است. از جمله من در ۱۳۸۰، در قالب کتابی درسی- دانشگاهی با عنوان: مقدمه ای بر تقسیمات کشوری ایران(جلد نخست)، که توسط انتشارات انجمن جغرافیایی ایران به چاپ رسید، به پیامدهای کودتا پرداختم. در این یادداشت برآنم که بی‌طرفانه و در قالب تلگرامی، به بخشی از پیامدهای کودتا و کارکرد رضا شاه بپردازم.
بر فرض نزدیک به محال، کودتای سید ضیا- رضاخان ساخته و پرداخته بریتانیا باشد. آیا با این حال بهتر نیست همین فرض به نتایج و پیامدهای کودتا سنجیده شود؟!! با چنین دیدگاهی خدمت یا خیانت کودتاچیان به ایران و ایرانیان کاملا آشکار می شود.
۱- لغوکاپیتولاسیون
کاپیتولاسیون یعنی سپردن حق رسیدگی و داوری قضایی اتباع بیگانه به نماینده دولت دارای چنین حقی. در دوره قاجار به دلیل تسلط قوانین اسلامی و روحانیون بر محاکم شرعی، دولت های روسیه، بریتانیا و سوئد، حق کاپیتولاسیون اتباع خود را از قاجار گرفتند و اتباع آنها در صورت انجام جرم، در ایران محاکمه نمی شدند.
رضا شاه در ۱۳۰۷ این حق را لغو کرد و بیگانگان هم بدان گردن نهادند؛
۲- لغو قرارداد ۱۹۲۱
در ۷ اسفند ۱۲۹۹، تنها ۴ روز پس از کودتا، قرارداد مشهور ۱۹۲۱(۲۶ فوریه) ایران-شوروی منعقد گردید. به موجب این قرارداد دولت شوروی متعهد به لغو همه قراردادهای پیشین دولت تزاری با ایران شد. هم چنین از امتیازات روسیه و کل مطالبات ( حدود۱۱ میلیون لیر انگلیس) در ایران گذشت. هم‌چنین قرار شد ایران به هیچ دولت خارجی امتیازی نداده و اگر کشور دیگری به ایران حمله کند، شوروی از ایران دفاع کند. انگلیسی ها نسبت به این قرارداد خشمگین شدند؛
۳- سیاست خارجی ملی‌گرایانه
سیاست خارجی پهلوی نخست سه وجه بارز داشت: نزدیکی به آلمان، دوری از بریتانیا و ملی گرایی مستقلانه در برابر غرب و شرق.
بسیاری از نسل جدید خبر ندارند رضاشاه بیش از ۴ سال مناسبات خود با آمریکا را به دلیل دستگیری سفیرش در آمریکا کاملا قطع کرد. هم چنین از ۱۹۳۷ تا ۱۹۳۹ مناسبات ایران و فرانسه قطع شد. در عین حال آلمان در دوره رضاشاه بزرگترین شریک تجاری ایران شد و بیش از ۳۰۰۰ کارشناس و مستشار آلمانی در ایران بکار گرفته شدند.
با این همه طی حکومت رضاشاه مناسبات با بریتانیا بر سر چندین مساله به وخامت گرایید: مساله بحرین و عقیم ماندن لشگرکشی رضاشاه به دلیل تهدید عملی بریتانیا، مساله نفت و لغو قرارداد دارسی و بستن قراداد تازه نفتی، مساله خزغل و عشایر جنوب، توانمند شدن نیروی دریایی ایران و گسترش مناسبات با ایتالیا و فرانسه، پیمان سعدآباد با ترکیه و افغانستان و...
کوتاه آن که واقعا بریتانیا نه تنها رضاشاه را نمی پسندید، بلکه او را مانعی در انجام مقاصد ژئوپولیتیک منطقه ای خود می پنداشت؛
۴- ایجاد ایران یکپارچه
اغلب تحرکات جدایی طلبی و استقلال خواهی در عصر مشروطه و تا برآمدن رضاخان را مربوط به چند منطقه ایران می بینند. ولی در واقع تا ۱۳۰۰، تقربیا در ۲۶ منطقه ایران اغتشاش، آشوب، جدایی طلبی و ...وجود داشت. قضایای جنگل و میرزا، پسیان و خراسان، خزعل و خوزستان تنها موارد بارز آن محسوب می شوند.
در شگفتم از نقد شیوه سرکوب رضاخان. روشن است که بین تجزیه و بقای ایران یکی را باید برگزید؛
۵- نوسازی
گمانی نیست چنان چه نوسازی همه جانبه پهلوی اول نبود، پدیده ملت ایران بس کوچکتر از امروز می شد. البته برخی از این نوسازی ها جنبه مخرب داشت و حتی پهلوی دوم نیز منتقدش بود.
در اهمیت نوسازی ملی پهلوی اول، همین بس که ایران رو به موت را از پیامدهای نکبت بار جنگ جهانی اول زنده کرد و جنگ دوم را هم پشت سر نهاد. در حالی که ایران به ویژه در جنگ دوم میدان حیاتی کارزار و بلکه نتیجه هم بود.
۶- پرش
عباس میلانی می گوید ایران پیش از سوم اسفند، فروپاشیده بود. یعنی جنگ جهانی اول دو سال پیشتر از بقیه جهان در ایران شروع شد. تورج اتابکی نیز می گوید: جنگ در ایران طولانی تر از اروپا بود و پیامدهایش تا یک دهه بعد استمرار یافت. در واقع ایران یک چهارم نفوس خود را بر اثر جنگ‌از دست داده و دچار التهاب بود. تقریبا همه روشنفکران اعم از قجری و ضد قجر، باورمند بودند که ادامه حکومت قاجار نابودی ایران را در پی خواهد داشت. بنگرید به دیدگاه های ملک الشعرا، عارف قزوینی، تقی زاده و...به این تم.
کوتاه آن که رضا ماکسیم یا رضاخان میرپنج یا رضا مازندرانی یا رضا، هر چه بود و هر چه کرد، حتی با در نظر گرفتن شیوه و منش استبدادی در دهه دوم حکومتش، دستکم دو هدیه 🎁به ایرانیان داد:
یکم- استمرار بقای کهن ترین ملت جهان و حفظ یکپارچگی ملی و سرزمینی اش؛
دوم- تمرکز بر نوسازی همه جانبه تن و جان رو به مرگ وطن.
#یدالله_کریمی_پور
