نقش اینترنت و شبکه‌های مجازی در گسترش جامعه‌ی مدنی
یادداشتی از زینب شعبانی
با گسترش و همه‌گیری شبکه‌ی جهانی وب و در نتیجه‌ی آن، افزایش سرعت انتفال و پراکندگی اطلاعات و هم‌چنین جهانی‌شدن ارتباطات، بنابر پیش‌بینی صاحب نظران، تغییر قابل توجهی در شکل‌گیری کنش‌های اجتماعی و فعالیت‌های مدنی گروه‌های جامعه در سطوح مختلف به‌وجود آمد.
در این مجال سعی داریم تا پس از بیان خلاصه‌ای از تاریخچه‌ی نقش اینترنت در کنش‌های سیاسی و مدنی، به کارکردهای اینترنت و به‌طور دقیق‌تر شبکه‌های اجتماعی بر فعالیت مدنی بپردازیم؛ در ادامه نیز برخی کژکارکردهای اینترنت را تشریح کرده و در نهایت چرایی و چگونگی واکنش حکومت‌ها در مقابل کارکردها را بررسی می‌کنیم. محتوای این نوشته برگرفته از دومنبع ذکر شده در انتها می‌باشند.
اولین بهره‌گیری از اینترنت در راستای یک کنش سیاسی-اجتماعی را می‌توان به تجمع اعتراضی گروه‌های مخالف جهانی‌سازی (Globalization)در مقابل مقر برگزاری نشستی با همین موضوع در نوامبر سال ۱۹۹۹ نسبت داد؛ در این واقعه معترضان برای اولین بار تصمیم گرفتند از اینترنت استفاده‌ی جدیدی کرده و اخبار و تصاویر مربوط به اعتراضات، مانند حضور گروه‌های مختلف در تجمع یا برخورد پلیس با معترضین را بدون واسطه‌ی ابزار خبررسانی متداول مانند شبکه‌های تلویزیونی، رادیویی و روزنامه‌ها در ۴۰ کشور دنیا مخابره کنند.
در ایران نیز پخش گسترده‌ی کتاب آیت‌الله منتظری در اینترنت و دسترسی رایگان بیش از نیم‌میلیون نفر ایرانی به آن، درحالی‌که پیش از آن نه‌تنها چاپ کتاب غیرقانونی، بلکه نویسنده آن در حصر بود، مثالی از اولین کارکردهای اینترنت در کنش‌های سیاسی و اعتراضی است.
کارکردهای اینترنت برای جامعه‌ی مدنی:
با ظهور شبکه‌های اجتماعی نظیر وبلاگ‌ها، فیس‌بوک، توییتر و... نقش اینترنت در فعالیت مدنی بسیار فراتر از اطلاع‌رسانی و پخش اخبار رفت. ایجاد ارتباطات تعاملی و شبکه‌ای منجر به شکل‌گیری نوع جدیدی از روابط اجتماعی، تحت یک ساختار اجتماعی جدید شده است که این جامعۀ جدید «جامعه‌ی شبکه‌ای» نام گرفت.
از مشخصات شبکه‌های اجتماعی ایجاد زمینه‌ی مشارکت مدنی، حضور فعال مردم و نهادهای مدنی و گفت‌وگو بین آن‌ها است. آن‌ها می‌توانند فاصله بین رأس [دولت] و قاعده هرم [مردم] را کم کنند و اساسی‌ترین زمینه تحقق جامعه‌ی مدنی، بسط و توسعه دموکراسی و مردم‌سالاری در جامعه را بین مردم ایجاد کنند. امروزه ۱۲ کارکرد در نقش شبکه‌های اجتماعی و اینترنت در توسعۀ جامعه مدنی تعیین می‌شود. این ۱۲ کارکرد شامل ۱- کارکرد ارتباطی ۲- خبری ۳- تبلیغی ۴- آموزشی ۵- بسیج‌سازی ۶- کمپین‌سازی ۷- جایگزینی رسانه‌ی رسمی ۸- تقویت قدرت اجتماعی نهادها ۹- شفاف‌سازی ۱۰ -جریان‌سازی ۱۱- شبکه‌سازی و ۱۲ -سنجش افکار عمومی می‌شود.
جنبش سبز در زمان قبل و بعد از انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۸۸ را می‌توان نمونه‌ای از کارکرد گسترده شبکه‌های اجتماعی در ایران دانست. پیش از انتخابات، از توییتر، فیس‌بوک، یوتیوب، ایمیل و اسکایپ برای آگاهی‌بخشی، خبرسانی، تبلیغات و کمپین‌سازی استفاده می‌شد. ستاد جوانان مهندس موسوی نیز با ساخت برنامه‌ای تلویزیونی که در آن با افراد و کارشناسان مختلف مصاحبه شده و به‌صورت اینترنتی پخش می‌شد از اینترنت استفاده‌ی تبلیغاتی جدیدی کردند. پس از انتخابات هم‌چنان فیس‌بوک و توییتر و یوتیوب مهم‌ترین ابزارهای مخابره‌ی وقایع، اطلاع‌رسانی، آگاهی‌بخشی و بسیج‌سازی مردم بودند که برخلاف مسیرهای رسمی و متداول خبررسانی مانند رادیو، تلویزیون و روزنامه‌ها از اختیار حاکمیت خارج بودند و البته که این رسانه‌ها مدت زیادی تحمل نشدند و سریعاً جهت فیلترینگ آن‌ها اقدام شد.
حضور زنان ایرانی در ورزشگاه‌های خارج از کشور با تیشرت یا پوسترهای حاوی مطالبه‌ی حضور بانوان در استادیوم‌های ایران، از دیگر مثال‌هایی است که در آن‌ها از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان ابزار تبلیغ و کمپین‌سازی استفاده شده است.
کژکارکردهای اینترنت
بر روی دیگر سکه، کژکارکردها و زیانمندی‌های ناشی از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی قرار دارد. کژکارکردهایی که به‌صورت کلی می‌توان ۱۰ مورد برای آن‌ها برشمرد که عبارتند از ۱- انتشار مطالب نادرست و شایعات ۲- سرریزی اطلاعات ۳- انبوه خلق مجازی ۴- حباب گفت‌وگو ۵- سلبریتی‌سازی ۶- وجود هم‌بستگی کاذب ۷- درگیری در فضای مجازی و دورشدن از فعالیت واقعی ۸- تخریب حریم خصوصی فعالان مدنی ۹- غلبه مشارکت مجازی و ۱۰- ابزار ارائه و خودنمایی؛ اما مهم‌ترین کژکارکرد شبکه‌های اجتماعی برای مردم و فعالین مدنی را می‌توان غلبه مشارکت مجازی بر مشارکت واقعی در اعتراض‌ها و کنش‌های مدنی دانست. باید توجه داشت که مطالبات و کمپین‌هایی با خواسته‌ی اجتماعی و سیاسی هرقدر هم در فضای مجازی گسترده شوند، بدون حضور واقعی مردم هرگز اثرگذار نبوده و منجر به‌تغییر و یا اصلاح نخواهند شد. به‌عنوان مثال کمپین MeToo (کمپینی که افراد با هشتگ #MeTooواقعه‌ای که در آن مورد آزارجنسی قرار گرفته بودند را بازگو می‌کردند) زمانی نتیجه‌بخش شد که افرادی معروف، به‌پشتوانه‌ی اجتماعی به‌وجود آمده از این کمپین، از خاطیان شکایت کرده و آن‌ها را محکوم نمودند.
واکنش حکومت‌ها در مقابله با اینترنت
یکی از کژکارکردهای شبکه‌های اجتماعی، اقدام از سوی حکومت‌های توتالیتر برعلیه کنش‌های مدنی مردم است. با گسترش اینترنت و استفاده مردم از آن‌ها، حکومت‌ها به‌خصوص حکومت‌های توتالیتر آن را خطری جدی برای خود حس کرده و به‌انحای مختلف سعی در خنثی‌سازی این خطرات داشتند و در مقابله با آن، دست به اقدامات گوناگونی زدند که برخی از این فعالیت‌ها امروزه نیز در برخی کشورها هم‌چنان ادامه دارند. فیلترینگ، محدودسازی اینترنت، ایجاد ارتش‌های سایبری (ایجاد تعداد بسیارزیادی اکانت توسط حاکمیت به‌منظور تولید محتوای مطلوب)، ایجاد و پخش اخبار فیک در فضای مجازی، ایجاد سردرگمی میان کاربران، خرید سایت‌ها و شبکه‌های پرطرفدار و سپس تغییردادن کارکرد آن‌ها، از اقدامات حکومت‌های توتالیتر و مستبد به منظور مقابله با گسترش اینترنت می‌باشد. اما شاید اصلی‌ترین حرکت آن‌ها، دستگیری و سرکوب فعالین مدنی، پرونده‌سازی از مکتوبات و محتوای تولیدشده‌ی ایشان در شبکه‌های اجتماعی است که به‌صورت گسترده در کشورهایی نظیر چین، روسیه و... به‌کار برده می‌شود.
منابع:
دوره تکنولوژی برای سامان‌دهی مدنی/ نیما راشدان
نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی در توسعه جامعه مدنی ایران/ هادی خانیکی، یوسف خجیر
