«چرا تصمیم گرفتیم که دوباره قانون را منتشر کنیم؟»
یادداشتی از محمدمحسن رضازاده | صاحب امتیاز نشریه
۱.
پیامدهای سقوط هواپیمای ایران-اوکراین با پرتاب موشکی از پایگاه سپاه پاسداران در دی ماه ۹۸ و حوادث پی‌آمد گران‌شدن قیمت بنزین در آبان ماه ۹۸، این سال را در شمار سخت‌ترین سال‌های سیاسی حکومت، از جهت رویارویی با بحران مشروعیت قرار داده‌است. به‌زعم نویسنده، اتفاقات سال ۹۸ در همان سال پایان نخواهدیافت و در سال‌های آتی، نظام سیاسی موجود را همراهی خواهدکرد. اما در این میانه، حوادث دی‌ماه ۹۸ که منجر به ظهور خیزش‌های اعتراضی در دانشگاه‌های کشور شد، در میان تمام اعتراضات چند سال اخیر تفاوت بزرگی را به‌همراه داشت؛ خروش دی‌ماه ۹۸، «تلاشی کوچک، برای پاس‌داشت حقیقت» بود.
۲.
امروز در میانۀ بحرانی جهانی قرار داریم؛ طاعون عصر ما، کرونا، جهان را درنوردیده‌است و توسعه‌یافته‌بودن (یا نبودن) یک کشور، (حداقل تا امروز) برایش فرقی ندارد. در این روزگار کرونازده، شاید بتوان بیش از هرزمان دیگر به این دو سوال اندیشید که: نخست- کدام‌یک از ما تا به‌امروز «قربانی» یکی از این بحران‌ها نبوده‌ایم؟ و دوم اینکه- آیا هنوز هم برای حل همه این بحران‌ها، به دنبال یک «قهرمان» می‌گردیم؟ از نظر بنده، دستاورد مثبت کرونا برای جامعۀ بشری ساده‌ترکردن پاسخ به این دو سوال است. امروز از ترامپ، رئیس جمهوری که زمانی در تبلیغات انتخاباتی‌اش خود را قهرمان آمریکای جدید معرفی می‌کرد، تا حسن روحانی که کلیدش را به عنوان نمادی برای نجات ایران، در مقابل دیدۀ ایرانیان قرارداد، معترف هستند که بدون خواست قربانیان بالقوۀ ویروس، نخواهند توانست قهرمان این بحران باشند. دستمایۀطنزشدن ناتوانی ابرقهرمان‌های کمیک آمریکایی در فضای مجازی، بر این نکته صحّه می‌گذارد که:«دیگر پای یک قهرمان در میان نیست.»
۳.
در سال ۱۹۶۸، استیون کارپمن یکی از متفکران تحلیل رفتار متقابل و نظریۀ بازی‌ها، مثلثی ابداع کرد که در رئوس آن نقش‌های: قربانی، قهرمان و شماتتکننده(یا آزارگر) قرارداشتند. او از این مثلث برای تحلیل روابط میان انسان‌ها بهره جست؛ به‌نحوی که اگر انسانی در این چرخه وارد شود، در مراحل مختلف و واکنش به رفتارهای دیگران، نقش‌های دیگر این مثلث را به‌صورت چرخشی برعهده خواهدگرفت. این مثلث را خواهیم توانست فراتر از بُعد روانشناسی و اِعمال آن در مسائل روانی به‌مسائل کلان سیاسی کشور و حتی تحلیل روابط خارجی میان کشورها تسری دهیم.۱ برای مثال، وقایعی که منجر به ریاست جمهوری حسن روحانی و حوادث پس از آن شد را درنظر بگیرید. روحانی در مناظرات انتخاباتی سال ۱۳۹۲ با شماتت اصول‌گرایان و دولت محمود احمدی‌‌نژاد در نقش یک قهرمان ظاهر شد؛ مردمی‌که در آن سال‌ها قربانی سیاست‌های غلط نظام سیاسی حاکم شده‌بودند، به او اعتماد کرده و او را برای ریاست جمهوری در سال‌های ۹۲ و ۹۶ برگزیدند. با گذشت زمان، ظهور برخی حوادث و اتخاذ تصمیم‌هایی از سوی دولت که مجال بررسی آن در این یادداشت نیست، روحانی حداقل در نظر بخشی از مردم، در نقش یک آزاردهنده ظاهرشد. همین موضوع، سبب شد که مردم در دی‌ماه ۹۶ و آبان ۹۸ برای شماتت روحانی به خیابان آمده و با یک رفتار متقابل از سوی وزارت کشورِ تحت نظر شیخ، قربانیان سرکوب گسترده این ماجرا شوند. در همین مثال کوچک مشاهده کردیم که دائماً نقش‌ها بین کنش‌گران جابه‌جا می‌شود؛ قربانی، قهرمان و شماتتکننده (آزارگر) مدام جای خود را با هم عوض می‌کنند و تکرار این چرخه، نتیجه‌ای جز نابودی شخصیت‌های موجود در آن نخواهدداشت.
۴.
مسلماً اکنون این پرسش مطرح می‌شود که برای توقف این چرخه چه‌باید کرد؟ آیا حذف یکی از رئوس موجود در این چرخه (مثلا آزارگر) برای قربانیان راه‌گشا خواهد بود؟ یا این کار صرفاً به‌بازتولید همان نقش‌ها، اما این بار در قالب افرادی دیگر منجر خواهدشد؟ سی‌وپنج سال پس از ارائۀ مدل کارپمن، تلاشی برای پاسخ به این سوال در مدلی که به مثلث تد (The Empowerment Dynamic: قدرت‌دهی پویا) معروف شد، انجام گرفت. مثلث تد کوششی است برای خروج از این چرخۀ شوم و هرکدام از نقش‌ها در آن تلاش می‌کنند تا در آن به‌طور فعال و سازنده برای خروج از چرخه کارپمن بکوشند. قربانی جای خود را به خلاق می‌دهد؛ خلاق برخلاف قربانی که می‌داند چه نمی‌خواهد، تلاش می‌کند تا بداند «چه می‌خواهد.» قربانی برای خروج از وضعیت خود به دنبال قهرمان می‌گردد؛ اما خلاق با نیروی خلاقیت و جستجوی راه‌های جدید برای رسیدن به حقیقت، خواهدکوشید که از وضعیت فعلی خود خارج شود. در مثلث تد قهرمان راهنما خواهدشد. راهنما بر خلاف قهرمان، به‌جای آن‌که به‌طور بی‌قید و شرط از فرد قربانی حمایت کند و یا سبب شود که او مشکلاتش را به‌دوش دیگری بیندازد، در نقش یک مربی ظاهر می‌شود که راه‌کار و آموزش‌های لازم را به‌فرد ارائه داده و برای توان‌مندی وی خواهدکوشید. نقش سوم چرخۀ کارپمن یعنی شماتتکننده (یا آزارگر) در مثلث تد نقش چالش‌گر خواهدگرفت. چالش‌گر می‌کوشد در کنار هم‌دلی مسئولانه با نقد چالش‌گرانه وضع موجود، راهکارهای اجرایی و عملی ارائه‌کند.
۵.
یکی از روش‌های اِعمال خلاقیت در بهره‌بردن از روش‌های نو، استفاده از تجارب موجود از چرخۀ تد در میان گذشتگان است. در تاریخ جهان نیز کم نیست مثال‌هایی برای خروج از چرخۀ کارپمن با استفاده از عناصر شخصیتی موجود در مثلث تد. گاندی و میلیون‌ها هندی دیگر، برای سال‌ها قربانی استثمار بریتانیا بودند. اگر ارائه روش خلاقانۀ گاندی، یعنی مبارزۀ بدون خشونت نبود، اگر گاندی در نقش یک قهرمان (و نه راهنما) ظاهر می‌شد و اگر سایر مردم هند به این روش‌های خلاقانه در مبارزه روی نمی‌آوردند، مثلث شوم کارپمن تا سال‌ها در آن کشور قربانی می‌گرفت. اگر خلاقیت رزا پارکس برای مقاومت در برابر استفاده از اتوبوس متعلق به سفیدپوستان در آمریکا نبود و در ادامه مارتین لوترکینگ نقش راهنمای این جنبش را برعهده نمی‌گرفت و در قامت یک قهرمان ظاهر می‌شد؛ شاید هنوز قربانیان تبعیض نژادی آمریکا در چرخۀ کارپمن دست‌وپا می‌زدند. در تاریخ معاصر ایران نیز حرکات خلاقانه در مبارزات علیه استبداد کم نیست؛ جنبش تحریم تنباکو که میرزای شیرازی آن را آغاز کرد و یا افراد بی‌شماری که زیست در زمانۀ جنبش سبز در روزهای قبل و بعد از انتخابات ۸۸ را تجربه کرده‌اند، از این دست خلاقیت‌ها و چالش‌گری‌ها کم ندیده‌اند.
۶.
در این روزهایی که سپری می‌کنیم بحران‌های زیادی در کشورمان ایران، منطقۀ خاورمیانه و جهان حادث شده‌است. شاخص‌های اجتماعی نتایج فاجعه‌باری را در مواردی هم‌چون طلاق، اعتیاد، سن ازدواج و... نشان می‌دهند. وضعیت نابه‌هنجار اقتصادی، مردم و به‌ویژه اقشار محروم‌تر را تحت فشار قرار داده‌است. همان‌طور که در پاراگراف اول گفته‌شد، نظام سیاسی کشور با بحران‌های گوناگونی از جمله بحران مشروعیت مقابله می‌کند. منطقۀ خاورمیانه هر روز بیش‌تر به یک بمب ساعتی شباهت پیدا می‌کند که هر لحظه زمان انفجار آن نزدیک‌تر می‌شود و کسی به فکر خنثی‌کردن آن نیست و جهان در جدیدترین و جدی‌ترین بحرانش پس از سال‌های جنگ جهانی دوم در حال مقابله با ویروسی است که بسیاری معتقدند شکل دنیا پس از آن تغییر خواهدکرد. از همه مهم‌تر اینکه به‌نظر می‌رسد امروز تلقی موجود در جامعه آن است که برای برون‌رفت از تمام این بحران‌ها دیگر قهرمانی در کار نیست؛ جلوۀ دیگر این مهم را می‌توان در بی‌باوری مردم به روش‌های مرسوم سیاسی نظیر انتخابات دید.
۷.
در شرایطی که تصویر شد و با بهره‌گیری از توضیحاتی که پیش از آن دربارۀ مدل‌سازی این بحران و مدلی که برای برون‌رفت از آن ارائه داده‌شد، پس از نزدیک به یک سال وقفه، بر آن شدیم تا نشریۀ «قانون» را دوباره منتشر کنیم. قانون، تلاش و تمرین کوچکی خواهدبود تا همان‌طور که پیش از این گفتیم خلاقانه، چالش‌گرانه و مسئولانه برای ماندن در دایرۀ حقیقت بکوشیم و با سعی برای شناخت مسائل خواهیم کوشید راه‌حل‌هایی مسئولانه به‌جامعه ارائۀ دهیم. در اولین شمارۀ دوره‌ی جدید قانون، علاوه بر دویادداشت که یکی پیرامون راه‌های خلاقانه در توانمندسازی جامعۀ مدنی است و دیگری سعی در نگاهی جدید به مسائل جهانی دارد، قصد داریم در پرونده‌ای ویژه از فشارهای امنیتی این سال‌ها به جامعه و علی‌الخصوص دانشگاه صحبت کنیم؛ دانشگاهی که در حوادث دی‌ماه ۹۸ نشان داد که هنوز برای پاس‌داشت حقیقت تلاش کرده و هزینه می‌دهد.
