خواجه اختیار منشی گنابادی و بایدها

حمید رضامهدوی مقدم

در باب مشاهیر شهرستان گناباد در کتب مختلف تاریخی اعم از آنهایی که چاپ شده و یا در حال چاپ هستند، این نکته مشهود است که شهرستان گناباد به لحاظ پیشینه ی تاریخی، دارای مشاهیر نامداری در عرصه های هنری ، علمی و مذهبی می باشد. اطلاعات گوناگونی در رابطه با این مشاهیر در لابلای صفحات تاریخ وجود دارد. یکی از مهمترین مشاهیر شهرستان گناباد خواجه اختیار منشی گنابادی است که به دلیل کثرت آثار به جا مانده از او در موزه های کشور می توان ادعا کرد که مهمترین چهره ی ماندگار تاریخ شهرستان گناباد است.

استاد فرزانه دکتر حمیدرضا قلیچ خانی، در شماره ۲۳ گلستان هنر، چاپ ۱۳۹۶ ،انتشارات پیکره، کتابی چاپ کرده است به نام خواجه اختیار منشی، در مقدمه این کتاب چنین آمده است :"خواجه اختیار منشی گنابادی مشهورترین و نامدارترین خوشنویس تعلیق به شمار می‌رود. گویی نام وی و تعلیق بیش از هر هنرمندی به هم گره خورده است و این بخت یاری، حاصل نبوغ، استعداد و پرکاری وی است. وی در نیمه دوم سده دهم هجری در هرات به خوشنویسی اشتغال داشت و خوشبختانه آثار فراوانی از وی در موزه‌ها، کتابخانه‌ها و مجموعه‌های خصوصی ایران و جهان به یادگار مانده است. با این وجود وی و آثارش آنگونه که باید شناسایی، بررسی و معرفی نشده است." خواجه اختیار منشی گنابادی، خط تعلیق را به اوج زیبایی خود رساند و تلاش استادان پیش از خود را کامل نمود. همان گونه که میرعماد و عبدالمجید طالقانی خطوط نستعلیق و شکسته نستعلیق را به کمال رساندند. دکتر حمیدرضانی معتقد است: " در میان تعلیق نویسان، آثار هیچ منشی و کاتبی به اندازه اختیار منشی گنابادی نقل و جعل نشده است ؛ این نکته از شهرت وی برخاسته است و امروزه خواجه اختیار از واضع خط تعلیق نیز نامدارتر شده و مشهورترین استاد قلم تعلیق به شمار می‌رود. همین شهرت سبب می‌شود تا آثار اصیلش روز به روز نایاب‌تر شود و با نایاب شدن آثارش، ارزش و بهای آن نیز افزایش یافته و جاعلان بیش از پیش به مشابه سازی آثارش تشویق و ترغیب شوند.

خط تعلیق در واقع اولین خط کاملاً ایرانیست که در طول دو سده آرام آرام به تکامل رسید تا جایی که در اواخر سده هشتم گونه ی شکسته ی آن نیز رایج گردید. "خطوط ششگانه از سده‌های چهارم و پنجم هجری تا زمان پیدایش خط تعلیق در ایران رایج بودند. همچنین برخی از این قلم‌ها از جمله نسخ و ثلث تا امروز نیز پایدار و استوار باقی مانده‌اند. پس از تجاوز مغولان در نیمه نخست سده هفتم هجری، آرامشی نسبی در نیمه دوم همان سده به وجود آمد و در آن دوران برخی از دبیران و منشیان که در دربار حاکمان به کار انشاء مشغول بودند، رفته رفته از خط‌هایی چون رقاع و توقیع به خط جدیدی گرایش یافتند که بعدها تعلیق نامیده شد. در نتیجه علت پیدایش این خط، نیاز منشیان به خطی متفاوت در کار انشاء بود. خطی که بیش از اندازه خوانا و ساده نباشد و تخصص منشیان را نیز به نمایش بگذارد."(همان منبع ، صفحه ۱۴)

آنچه تمام محققین بر آن متفق القول هستند این مهم است که اختیار منشی اهل "جنابد" یا گناباد کنونی است. خوشبختانه انجامه های آثار وی اکثرا با نام" اختیار منشی جنابدی" ثبت گردیده است.

گناباد جنوبی ترین شهرستان استان خراسان رضوی است. این شهر از کهن‌ترین شهرهای ایران است. عمیق‌ترین و قدیمی‌ترین قنات جهان (قنات قصبه) در گناباد قرار دارد. این قنات از دوره هخامنشیان حفر گردیده و در سال ۱۳۹۵ به شماره ۵۲۰۷ در یونسکو ثبت شده‌است. نام "کنابد" و "ریبد" بارها در داستان یازده رخ شاهنامه فردوسی تکرار شده و بر اساس داستانهایی که سینه به سینه نقل شده است داستان فرود نیز در این شهر اتفاق افتاده است. شهرستان گناباد جدای از اماکن کهن تاریخی ، مشاهیر زیادی را در حوزه ی نجوم، طب، موسیقی، نقالی، دین و مذهب و عرفان تقدیم جامعه ی ایران نموده است. بدون شک ارج گذاری به بزرگان و مشاهیر هر منطقه باعث ایجاد همگرایی و هویت ملی و منطقه ای می گردد.

با عنایت به آنچه رفت، مدیران و برنامه ریزان فرهنگی شهرستان گناباد از دیر باز در راه شناسایی و بزرگداشت مشاهیر شهر خود کوششهای فراوانی انجام داده اند. هر چند توالی و تکمیل حرکت های انجام شده یک ضرورت است و همت جمعی نخبگان و برنامه ریزان فرهنگی را می طلبد.

یکی از برنامه های مهمی که توسط هنرمندان و پژوهشگران گنابادی در سال ۱۳۹۷ انجام شد ، برگزاری کنگره ملی خواجه اختیار منشی گنابادی است. برگزاری کنگره ملی خواجه اختیار منشی گنابادی، اتفاقات گوناگون و بی نظیری را در سطح شهرستان و کشور رقم زد، که بررسی اجمالی آن برای ترسیم فعالیت های آتی، خالی از لطف نیست.

مهمترین اتفاق ها ی گذشته در شهرستان گناباد:

۱- برگزاری همایش خواجه اختیار منشی گنابادی برای اولین بار در کشور.

۲- جمع آوری آثار خواجه اختیار منشی گنابادی از موزه های سراسر ایران.

۳- رونمایی و نصب مجسمه خواجه اختیار منشی گنابادی.

۴- اجرای نمایشگاه آثار خواجه اختیار منشی گنابادی برای اولین بار در کشور در شهرستان گناباد.

۵- نامگذاری بلوار حد واسط بین میدان نماز و میدان کارآفرین به نام خواجه اختیار منشی گنابادی

۶- نامگذاری مجتمع جدید فرهنگ و ارشاد اسلامی به نام خواجه اختیار منشی گنابادی.

۷- پیگیری و ثبت ملی مرقع طلاکاری شده خواجه اختیار منشی گنابادی در دانشگاه فردوسی مشهد.

۸-اهدای ۵۰ تابلویی آثار خواجه اختیار منشی گنابادی به اداره میراث فرهنگی شهرستان جهت برپایی نمایشگاه دائمی آثار خواجه اختیار در محل موزه باستان شناسی گناباد.

۹- تدوین چند جلد کتاب از آثار خواجه اختیار منشی گنابادی توسط دکتر محمد رضا میرزاد.

. ۱-تدوین اولین رسم الخط آموزشی خط تعلیق توسط استاد امین سلطانخواه.

11- برگزاری کارگاه عملی آشنایی با خط تعلیق برای خوشنویسان شهرستان‌های گناباد، کاشمر، تربت حیدریه، مشهد ،قاین و ...

اجرای همایش ملی خواجه اختیار منشی در شهرستان گناباد باعث ایجاد یک رویداد هنری در کشور گردید. اساتید شرکت کننده در این همایش که هر کدام از اساتید برجسته ی نقاط مختلف کشور بودند، پس از آشنایی با یکدیگر در شهرستان گناباد، هر کدام در گوشه گوشه ی این مرز و بوم برای احیای اولین خط ایرانی پس از اسلام ، یعنی خط تعلیق ، اتفاقات بی‌نظیری را در کشور رقم زدند.

مهمترین اتفاقات پسا همایش در سطح ملی:

１- برگزاری نمایشگاه خوشنویسی با محوریت خط تعلیق در تهران.

２- ۲- ثبت ملی خط تعلیق با اهتمام دکتر امانی از شرکت کنندگان در همایش.

３- ۳- درخواست و پیگیری اساتید خط تعلیق از انجمن خوشنویسان ایران، جهت قرار گرفتن خط تعلیق در برنامه آموزشی انجمن خوشنویسان ایران که به نوعی به احیای این خط در آینده کمک شایانی خواهد نمود.

４- ۴- ایجاد شبکه اطلاع رسانی بین هنرمندان خوشنویس خط تعلیق در سراسر کشور در فضای مجازی

با این توصیفات بر همه ی همشهریان شهرستان گناباد مسجل است که خواجه اختیار منشی گنابادی ، بزرگترین خوشنویس خط تعلیق ایران است. به نظر من شخصیت خواجه اختیار منشی گنابادی کم از قنات جهانی قصبه ندارد و به مانند قنات قصبه می‌تواند، گناباد را در مجامع علمی و هنری ایران مطرح نماید. در نتیجه مدیران فرهنگی و هنری شهرستان ، شهرداری و شورای اسلامی شهر با محوریت فرمانداری شهرستان می بایست رویداد های متنوع فعالیت های گوناگونی را در تقویم کاری خود قرار داده تا هم چهره خواجه اختیار منشی گنابادی به مردم شهرستان، شناسانده و هم در سطح ایران مطرح گردد. بر اساس آنچه گفته شد، چند پیشنهاد به مدیران کنونی و آینده ی شهرستان گناباد، ارائه می گردد، ضمن اینکه تعدادی از این فعالیت‌ها در گذشته آغاز شده و به دلیل عدم حمایت مسکوت گذاشته شده است.

کارهای نیمه کاره:

１- تولید فیلم مستند خواجه اختیار منشی گنابادی که از سال ۱۳۹۸ آغاز شده و صحنه هایی در مشهد، نیشابور ،تهران و اصفهان فیلمبرداری گردیده است. این فیلم توسط حمیدرضا مهدی مقدم و علی اکبر اسماعیلی در حال ساخت بوده و هنوز به مرحله پایان خود نرسیده است.

２- ۲- چند جلد کتاب از آثار خواجه اختیار منشی گنابادی توسط دکتر محمدرضا میرزاده تهیه شده و برای چاپ نیازمند حمایت مالی است.

３- ۳-کتاب رسم الخط آموزشی خط تعلیق توسط دکتر امین سلطانخواه تدوین گردیده و برای چاپ نیازمند حمایت مالی است.

４- ۴-مجموعه ای از جدیدترین داستانهای نویسنده معاصر گنابادی، دکتر مجتبی تجلی در حال چاپ است که یکی از این داستان ها در مورد آثار خواجه اختیار منشی گنابادی است.

５- ۵- همانطور که میدانید خط تعلیق به لحاظ خوانش بسیار سخت بوده و خوانش آن نیاز به مهارت بسیار دارد. برای اولین بار استاد امین سلطانخواه تعدادی از این آثار را خوانش نموده اند از جمله مرقع ثبت شده ی دانشگاه فردوسی مشهد. این مرقع با هماهنگی موزه دانشگاه فردوسی می تواند برای اولین بار در ایران چاپ گردد.

６- ۶-استاد سلطانخواه تعدادی اثر سوخت نگارین با خط تعلیق آماده نموده و با حمایت از ایشان امکان نمایش در سطح کشور وجود دارد.

در کنار فعالیت های گذشته و نیمه کاره ای که باید به پایان رسد، فعالیت هایی که می توان در آینده روی آن برنامه ریز کرده و اجرا نمود، عبارتند از:

1- ترغیب گرافیست ها برای انتشار فونت تعلیق.

2- طراحی و اجرای المان هایی از آثا خواجه اختیار منشی در خیابان ها و میادین شهرستان.

3- ارائه و پیگیری برگزاری جشنواره خط تعلیق به صورت کشوری در ایران.

4- تکمیل پروژه تحقیقاتی به صورت میدانی و هماهنگی با رایزن فرهنگی ایران در هرات.

5- ادامه همکاری‌ها و رایزنی‌ها با سازمان تهیه و تالیف کتب آموزشی راجع به معرفی کامل‌تر خواجه اختیار.

6- رایزنی با وزارت آموزش و پرورش درخصوص گنجاندن سرفصل های مناسب برای دوره های ضمن خدمت معلمان هنر با موضوع خط تعلیق.

7- در یک برنامه ی مشارکتی با محوریت فرمانداری، شهرداری، فرهنگ و ارشاداسلامی و انجمن خوشنویسان و با دعوت از اساتید خط تعلیق، تابلوهای خیابان ها و مراکز مهم مثل دانشگاه ها با خط تعلیق بازنویسی شود.

8- ایجاد دبیرخانه دایمی خواجه اختیار در اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گناباد و گرد آوری قعالان هنرمند و فرهنگی و تدوین تقویم کاری در حوزه ی معرفی و پژوهش در آثار خواجه اختیار منشی گنابادی.