مراسم آئینی مذهبی

کارکردهای مراسم آئینی مذهبی بسیار متنوع و حیرت انگیز است . همبستگی ملی و منطقه ای ، ثبات اجتماعی ، کاهش اضطراب و ترس ، انتقال ارزش ها ، ایجاد تعادل اخلاقی از جمله این کارکردها است. واقعه عاشورا و شجاعت کم نظیرحسین ابن علی(ع) و همسفران او در مقابل ظلم بی حد و طاقت فرسای لشکر دشمن، یک گونه ی کامل از تراژدی طبیعی بود. داستانی که گویا نویسنده آن به حکم « شاء ان یراک قتیلا » بر آن بوده که تمام عناصر دراماتیک و تراژدی را یک جا به زیباترین شکل در آن بگنجاند. اشاره زینب کبری در بارگاه یزید به این مهم است که فرمود : « ما رأیت الا جمیلا »

پس از واقعه عاشورا اشکال گوناگونی از هنرها با محوریت و موضوعیت عاشورا شکل گرفت . پرده خوانی ، نقالی ، تعزیه یا شبیه خوانی و گونه های محتلف شاعری از این جمله هستند. از مراسم آئینیِ شکل گرفته پس از شهادت امام حسین(ع) و یاران با وفایش می توان به مراسم ، سینه زنی و زنجیر زنی ، نوحه خوانی ، چاوش خوانی ، نخل گردانی و ... اشاره کرد.

شهرستان گناباد یکی از مهمترین شهرهای استان خراسان رضوی است .عشق و علاقه به اهل بیت عصمت و طهارت در میان آحاد مردم این شهر موج میزند. این را میشود در مراسم آیینی ویژه محرم که در این شهر اجرا می شود به راحتی تشخیص داد. تعداد 180 هیئت مذهبی و گروه های سینه زنی و زنجیرزنی از مهمترین ویژگی های شهرستان گناباد است .شبیه خوانی یا تعزیه خوانی یکی از مراسم هنری و آیینی شهرستان گناباد است : پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کمتر روستایی از این شهرستان است که شبیه خوانی اجرا نمی شود . امروزه بیش از 30 گروه شبیه خوانی در این شهرستان و روستاهای آن فعال است .

نخل گردانی

این که ریشه پیدایش نخل گردانی از کجاست واقعاً مشخص نیست. حداقل چیزی که می دانیم این است که این مراسم از دوره صفویه باب شده است. در روایاتی گفته شده که پیکر مطهر امام حسین(ع) را روی شاخه های درخت خرما به سمت محل دفن حمل شده است و چون به درخت خرما «نخل» می گفتند این مراسم به نام نخل گردانی معروف شده است. بعضی ها عقیده دارند که نخل گردانی نمادی از تشییع پیکر امام حسین(ع) می باشد. نظر به اینکه پیکر پاک شهدای کربلا را در همان جایی که به شهادت می رسیدند، دفن کرده اند این روایت ضعیف می نماید. آنچه ما از قدیمی‌ها شنیده ایم این است که وقتی امام به شهادت رسیدند، برای جلوگیری کردن از آفتاب خوردگی بدن آن بزرگوار، از آسمان سایه بانی به شکل نخل یا از درخت نخل، فرود آمده است. آنچه مسلم است، این مهم است که نخل پایه شرعی ندارد و بر پایه اعتقادات مردم شکل گرفته است.

نخل اتاقکی چوبی است. اندازه این نخل به جمعیت روستای یا شهر بستگی داشته و معمولاً کوچک و بزرگ ساخته می شود. اسکلت این اتاقک با تیرهای چوبی ضخیم اجرا می شود و میانه ی کار با تیرک و ترکهایی قید و بست می شده است. چهارچوب افقی ضخیم در کف قرار دارد که اتاقک روی آن بنا می شود. این چهارچوب از جلو و عقب به اندازه حدود ۲ متر بیرون زده است تا افراد بتوانند اتاقک را حمل کنند. معمولاً این اتاق چوبی در مکانی مشخص در طول سال نگهداری می شود. از روز هفتم محرم اتاقک را در مسیری معهود، بر سرِگذر افراد به مجلس عزاداری قرار میدهند و شخصی به نام« نخل بند» یا «نخل ساز» آنرا با پارچه ها و دستمال های رنگی و پرده های گلدوزی شده و در بعضی از روستاها با آینه، تزیین می کند. امروزه تقریباً در تمام شهرها و روستاهای شهرستان گناباد نخل وجود دارد. در بعضی از مناطق مثل قصبه شهر و نوقاب، حتی ممکن است دو یا سه نخل وجود داشته باشد.

از دیرباز مردم اعتقاد داشتند که نخل در شفای بیماران تاثیر دارد. در نتیجه از روزی که نخل آماده می شود تا روزی که آنرا را برای مراسم نخل گردانی بلند می کنند، مردم از زیر آن عبور کرده، آن را به نیابت از حرم امام حسین(ع) زیارت می کرده و در آن شمع روشن می کنند. در شهرستان گناباد مراسم نخل گردانی معمولاً قبل و پس از اجرای مراسم تعزیه خوانی یا شبیه خوانی اجرا می شود. اما نخل گردانی در عصر روز عاشورا و پس از پایان اجرای تعزیه بسیار پر شور تر انجام می گردد. اگرچه قدیم در تعداد محدودی از روستاهای گناباد مثل بیدخت، باغسیا، نوغاب، تعزیه اجرا می‌شده است، امروزه اما در اکثر روستاهای گناباد، مراسم تعزیه خوانی باب شده و اجرا می شود. صبح روزی که قرار است تعزیه خوانی اجرا شود گروه تعزیه خوان به همراه مردم در حالی که نخل را برمی دارند به همراه اجرای مراسم زنجیر زنی، به سمت میدان روستا یا هر میدانی که برای اجرای تعزیه در نظر دارند می‌روند. با رسیدن به میدان مورد نظر، نخل را در کنار میدان گذاشته و به اجرای تعزیه می پردازند. البته در بعضی از روستاها، نخل را در میدان تعزیه ساخته و آماده می کنند. تعزیه خوانی معمولاً تا غروب طول می کشد. در پایان تعزیه خوانی جوانان و مردان نیرومند با فریاد یا حسین یا حسین نخل را برداشته و شروع به چرخاندن آن می کنند.

نخل گردانی یکی از مراسم بسیار باشکوه محرم است که در آن حس همدلی و تعاون و مشارکت مذهبی به اوج خود می رسد. افراد شرکت کننده در نخل گردانی باید زورمند باشند، چون کنترل نخل آن هم در موقعی که احساسات مردمی به اوج می رسد، کاری دشوار است. تعدادی از افراد برای فرمان دادن و تعیین مسیر حرکت از کلماتی مثل چپ، چپ ،راست، راست، استفاده می کنند تا بقیه که دید کافی ندارند، متوجه باشند که نخل را باید به کدام سو هدایت کنند. در طول مسیری که نخل را می برند هراز گاهی شروع به چرخش نخل و به هوا انداختن آن می کنند و شعار حسین، حسین و حیدر، حیدر را تکرار می‌کنند. با رسیدن به مقصد، نخل را بر زمین گذاشته و شروع به اجرای مراسم حسن، حسین و یا زنجیر زنی دوران آن می کنند. در طول تمام این مسیر یک نفر در بالای نخل قرار می‌گیرد. جلوی نخل معمولاً یک تاجی با چند چنگال قرار دارد. از قبل تعدادی سیب در این چنگال ها فرو می کنند. در مقصد، فردی که در بالای نخل قرار دارد، سیب ها را برداشته و به میان جمعیت پرتاب می کند. اعتقاد بر این است که این سیب شفا بخش است و حوادج را برآورده می نماید. روز بعد دوباره نخل ساز پارچه ها را باز کرده و نخل خالی را برای مدت یک سال دیگر در مکان همیشگی خود، به انتظار عزاداری سال آینده قرار میدهد.