معرفی کتاب تفکر در باب توسعه

بسم الله الرحمن الرحیم

معرفی کتاب تفکر در باب توسعه اثر بیورن هتنه

مترجم:محمد مهدی دهدار

بیورن هتنه استاد مطالعات صلح و توسعه در مدرسه مطالعات جهانی در دانشگاه گوتنبرگ است.وی آثار زیادی در زمینه هایی همچون منازعات آسیای جنوبی،مطالعات اروپا،تئوری توسعه و منطقه گرایی منتشر کرده است.این اثر به دنبال کاوش در زمینه تفکر در باب توسعه از ابتدای عصر مدرن بوده و نتیجه آن طرح بحثی برای جست و جوی تئوری اجتماعی جهانی، در شرایط جهانی شده امروز است.

بر خلاف تئوری توسعه، که به طور معمول با موضوع به اصطلاح کشور های در حال توسعه سرو کار دارد، تفکر توسعه همه حوزه های علوم اجتماعی که درباره توسعه تئوری پردازی می‌کنند را در بر میگیرد.

توسعه یک مفهوم مورد مناقشه هست و تعریف واحدی برای آن وجود ندارد و در گذر تاریخی از فردی تا فردی دیگر برداشت متفاوتی دارد. در این کتاب به این نکته مهم اشاره شده که باید به توسعه با رویکرد انتقادی نگاه کرد زیرا در بسیاری از مواقع با نام توسعه، خسارات زیادی به مردم وارد شده است. توسعه ورزی در کشور های در حال توسعه در بعضی موارد در استعمار گرایی ریشه دارد.در حال حاضر توسعه بیشتر معطوف به بازگرداندن نظم به اقتصاد جهانی است. در ادامه کتاب عقیده دارد که علی رغم همه انتقاداتی که به توسعه و پروژه مدرن وارد است نباید آن را رها کرد و باید به آن اجازه رشد برای تبدیل شدن به یک تئوری اجتماعی جهانی داد. در واقع نویسنده برخلاف رهیافت های مرسوم که مکاتب فکری قدیمی تر را منسوخ میدانند، عقیده دارد ایده های پیشین اگر در متن و بستری که در آن متولد شده اند، فهمیده شوند متوجه خواهیم شد که همگی پیامی به همراه داشته است و باید با پیوند و پرورش آن تئوری‌های جدیدتر و کامل تر تولید کرد.مفهوم بعدی که نویسنده به آن اشاره کرده ، گفتمان و شباهت های آن به مفهوم آکادمیک تر پارادایم است.پارادایم به معنای یک کار فکری خاص است که به وسیله انقلاب های علمی متولد شده.اما مفهوم گفتمان تا حد زیادی سیاسی و تجلی‌گاه قدرت است.نویسنده عقیده دارد شاید گفتمان توسعه ضرورتا با گفتمان دیگری جایگزین و تعویض نشود بلکه ممکن است تنها به طور موقت به حاشیه رانده شده تا در آینده در اشکال کم و بیش جدیدی پایدار شود.این مقدمه با معرفی سه مدخل نظری امتداد پیدا میکند.ابتدائا رابطه بین توسعه و تاریخ بحث میشود.نویسنده عقیده دارد که تاریخ توسعه به دو صورت تاریخ طبیعی و دگرگونی تاریخی بازگو شده است و در ادامه تفاوت های این دو نوع نگاه را بیان میکند.نکته قابل توجهی که باید به آن اشاره کرد این است که هتنه تحول گفتمانی را هم علت و هم پیامد دگرگونی اجتماعی معرفی میکند.مدخل نظری دوم رابطه بین توسعه و ارزش هاست.نویسنده معتقد است که توسعه مفهومی هنجاری است و نمیتوان آن را جدا از ارزش ها تصور کرد و عقیده دارد تفکر توسعه را می‌توان همچون نظامی از باور ها تحلیل نمود.در ادامه توسعه و ارتباط آن با سه ارزش عدالت،نظم و آزادی توضیح داده می‌شود.مدخل نظری سوم رابطه بین توسعه و امنیت است.هتنه معتقد است که رویکرد گفتمانی به طور معمول در بردارنده تعامل قدرت و هژمونی است. بنابراین گفتمان در نهایت بوسیله نظم جهانی شکل پیدا می‌کند.در ادامه نظم جهانی و چیستی آن توضیح داده شده و ارتباط آن با توسعه بیان می‌شود.

فصل دوم کتاب پیشینه ای تاریخی از پروژه مدرن توسعه را شرح می‌دهد.نویسنده معتقد است که قدمت ایده توسعه به اندازه تاریخ است و برای راحت تر شدن پرداخت تاریخی، نظم جهانی فعلی را معیار قرار می‌دهد.در ادامه به محل و زمان تولد این نظم و چگونگی گسترش و فراگیر شدن آن می‌پردازد.

فصل سوم به توصیف تولد تفکر توسعه اروپایی در قرن هجدهم و دوره روشنگری می‌پردازد. نویسنده عقیده دارد این تفکر در باوری متافیزیکی به پیشرفت تجلی می‌یافت که بن مایه ای اساسی در سرتاسر تفکر غرب بود.این گفتمان بر شناخت علل و پیامد های پیشرفت تمرکز داشت.هتنه می‌گوید که منشا پیشرفت ابتدائا مشیت الهی دانسته می‌شد اما از آنجایی که مشیت الهی امری درون ماندگار بود، نمی‌توانست نتیجه طراحی بشر باشد.به همین دلیل پیشرفت به عنوان پدیده ای متاثر از انسان تلقی شد و سپس به توسعه بدل شد.نویسنده در ادامه ریشه های نظریه اقتصادی و تفکر توسعه را بررسی میکند و عقیده دارد انعکاس دهنده جامعه بازار در حال ظهور درون یک نظام دولتی سازمان یافته تر است.

در فصل چهارم نویسنده جابجایی ارزش ها را مورد بررسی قرار می‌دهد.اگر تا یک جایی آزادی ارزش اول بود با رقابتی شدن نظام جهانی و رقابت های امپریالیستی ارزش اول به امنیت بدل می‌شود.این تغییر که منجر به امنیتی شدن جهان می‌شود ضرورت مدرنیزاسیون یا به طور دقیق تر صنعتی شدن را در بر دارد.

در ادامه هتنه میگوید که امنیت به دلایل نظامی با توسعه اقتصادی که در قرن نوزدهم به معنای صنعتی شدن بود گره خورده بود.روند سریع صنعتی شدن در برخی کشورها مخصوصا کشور های اروپایی مانند انگلستان باعث عقب ماندگی خیلی از کشورهای دیگر شد. این باعث شد که مسئله توسعه در قاره اروپا به مثابه «یا صنعتی شو یا نابود شو»فهم شود.هتنه عقیده دارد که ادامه این روند باعث شد تا تغییری جدی در معنای پیشرفت حاصل شود و با گسترش بازار و تلاش های دولت ها برای صنعتی شدن ، سرمایه داری دولتی ظهور پیدا کند و نهایتا باعث حکمرانی سرمایه داری بر اروپا شود.

در فصل پنجم هتنه دورانی را بررسی می‌کند که هژمونی سرمایه داری از بین رفته است و فرصتی برای عرض اندام ایدیولوژی های ضد لیبرال مهیا می‌شود.هتنه از این دوران به عنوان عصر تاریک نام می‌برد.هتنه در بخشی از فصل پنج می‌گوید:بین دو جنگ جهانی بی سابقه ،یک بحران عمیق اقتصادی و اجتماعی جریان داشت که باعث تضعیف هژمونی لیبرالیسم می‌شود و این باعث ورود ایدئولوژی های مداخله جویانه نظیر هیتلریسم و استالینیسم می‌شود.در ادامه هتنه مشکلات توسعه در اروپا را در این دوران ذکر می‌کند که عبارتند از :-مشکلات مالی بین‌المللی که مربوط به پیمان صلح میشد.-رکود، بیکاری و فلاکت اجتماعی در غرب توسعه یافته-مسئله جبران عقب ماندگی در شوروی توسعه نیافته

در فصل ششم هتنه توسعه و پیشرفت را در دوران پساجنگ جهانی دوم بررسی می‌کند.بعد از اتمام عصر تاریک که بحرانی عمیق برای پروژه مدرن بود، بعد از جنگ جهانی دوم باور به پیشرفت به شکل متناقضی دوباره احیا گردید.پدیدار شدن نظام شوروی منجر به تقسیم شدن جهان به دو بلوک متخاصم ، دو نظام اقتصادی-اجتماعی و دو ایدئولوژی توسعه شد.گرچه باورشان به مدرنیته مشابه یکدیگر بود.در واقع این دو، دو شکل از مدرنیته بودند.همه مناقشات به جنگ سرد ساده سازی و تفسیر می‌شد.در این دوران دوباره امنیت ارزش اول حاکم بر توسعه بود.

هتنه در فصل هفت نشان می دهد که چگونه ایده های ((توسعه گرا)) و تقاضا برای عدالت جهانی بعد از ۱۹۸۰ با سیاست تعدیل ساختاری و ((جهانی گرایی)) جایگزین شد.اما نئو لیبرالیسم بعد از فروپاشی شوروی و نظام کمونیستی پیروز شد و خیلی زود با آشفتگی های اجتماعی از جمله فروپاشی دولت ها و پایدار شدن جنگ جهانی داخلی بزرگی همراه شد.

نویسنده در ادامه به چگونگی جهانی شدن توسعه میپردازد. او عقیده دارد که ادبیات گسترده درباره جهانی شدن به سه دسته تقسیم می‌شوند:فراجهانی سازان ، شکاکان و متحول گرایان.فراجهانی ها معتقدند که ما در حال حاضر هم در یک اقتصاد جهانی زندگی می‌کنیم.این نظریه را شکاکان افسانه می‌بینند.اما متحول گرایان عقیده دارند که دولت ها و جوامع در حال تجربه یک تحول عمیق در فرایند تطبیق با جهان جهانی شده اند.

در فصل هشت توسعه در هزاره جدید بررسی می‌شود.هتنه میگوید که در این هزاره نظم جای عدالت را به عنوان به عنوان دغدغه اصلی گرفته است.توسعه جهانی به عنوان گفتمان در حال بروزی است که با چالش های جدیدی همچون تغییرات اقلیمی،بحران های امنیتی و ورشکستگی مالی روبرو می‌شود.این چالش ها خود خبر از یک تحول گفتمانی می‌دهد.توسعه جهانی را می توان به عنوان بهبود در کیفیت روابط بین الملل و حکمرانی جهانی به وسیله نهادهای سیاسی فراملی که باید ساخته شوند، تعریف کرد.هتنه می‌گوید ساختار توصیف گفتمان های مختلف به طور خلاصه بدین شکل است:اول، وضعیت کلی ژئوپولتیک ترسیم گردیده است.دوم، ویژگی های خاص مسئله توسعه که مشخصه هر یک از دوران‌ها است مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.سوم، نمود فکری هر دوره شرح داده می‌شود.
در انتها که فصل پایانی ست هتنه نتیجه گیری خود را بیان می‌کند.او بالاخره تئوری جهانی شدن را بیان می‌کندو نظریه اجتماعی جهانی را شرح می‌دهد و به بحث خود پایان می‌بخشد.