مقدمه
در دوران معاصر فضا و زمان ماهیت متفاوتی پیدا کرده‌اند. فضا بستری است که کنش‌های انسانی در آن رقم می‌خورند و دیگری بستر تحقق کنش‌های انسانی به فضای واقعی محدود نمی‌شود. از طرف دیگر زمان نیز بیانگر مقدار پویایی یک پدیده نسبت به مقدار پویایی یک پدیدار مرجع است و در دوران معاصر سرشت و مقدار این پویایی و حتی پدیدار مرجع اندازه‌گیری آن دگرگون شده است. قدرت، روح سیالی است که خودش را در بستر فضا-زمان منتشر می‌کند. بدین ترتیب چنانچه ماهیت فضا-زمان دگرگون شود، سرشت قدرت و الگوی انتشار آن نیز دگرگون خواهد شد. در این نوشتار ما به دنبال تشریح نسبت قدرت با فضا-زمان مجازی هستیم. برای درک نسبت قدرت و فضا-زمان مجازی لازم است که دو مفهوم قدرت و فضای مجازی هر یک به صورت جداگانه تشریح شوند تا درک دقیقی نسبت به این مساله پیدا کنیم.
فضا-زمان چیست؟
فضا و زمان هر دو به کیفیت بودن ارجاع دارند. کیفیت بودنی که در نسبت با شبکه‌ی اشیاء دیگر سنجیده می‌شوند. به ازای هر شیء‌ای که در جهان در نظر بگیریم، اشیاء دیگری وجود دارند که در نسبتی خاص نسبت به شیء مورد مطالعه‌ی ما قرار می‌گیرند. بدین ترتیب هر شیء واجد گرافی از روابط با سایر اشیاء است.
برای نمونه من به عنوان فردی حاضر در اتاق، نسبتی با تلفن همراه، لپ‌تاپ، تخت، لباس، و شیر غران در جنگل‌های آمازون دارم. به ازای هر شیء موجود در جهان خلقت می‌توان نسبتی را فرض کرد که میان من و آن شیء مورد نظر برقرار است. بدین ترتیب می‌توان تابعی تعریف کرد که دامنه‌ی آن تابع اشیاء موج3ود در جهان باشد و برد آن گراف روابط هر شیء باشد و رابطه‌ای یک به یک میان این گراف روابط و اشیاء برقرار است.
بدین ترتیب جایگاه من به عنوان یک شیء در جهان توسط گراف روابطم با سایر اشیاء تعریف می‌شود حال فرض کنید که یکی از یال‌های روابط من دگرگون شود. بدین‌ترتیب جایگاه وجودی من به عنوان یک شیء در جهان دگرگون شده‌است و به شیء دیگری در میان اشیاء عالم تبدیل شده‌ام.
این نگاه که هر شیء معادل گراف شبکه‌ی روابط آن با سایر اشیاء موجود در جهان است را نظریه‌ی کنش‌گر شبکه Actor Network Theory یا به اختصار ANT می‌نامیم که از نظریه‌ی برونو لاتور ملهم است.
حال وقتی به شبکه‌ی نظیر هر شیء نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که می‌توان نسبت به شیء دو نگاه را اتخاذ کرد. یک نگاه شبکه‌ی نظیر شیء را به شکل ایستا و ساختاری مورد مطالعه قرار می‌دهد و نگرش دیگر همین شبکه را از منظر سیالیت، دگرگونی و کارکرد مورد مطالعه قرار می‌دهد.
برای درک شبکه‌ی هر شیء ما محتاج یک مرجع انتزاعی هستیم تا بتوانیم اشیاء را در ادراک خود جاگذاری کنیم. بدون این مرجع جهان به شکل یک گرداب آشفته در می‌آید و زندگی برای ما صعب و دشوار می‌شود. به همین علت دستگاه شناختی ما انسان‌ها شاقول مرجعی به نام فضا و زمان را خلق می‌کند و اشیاء را در آن فرا می‌افکند. بدین ترتیب هر شیء در یک قلمرو فضا- زمانی Spatio-Temporal مستقر می‌شود. این قملرو انتزاعی توسط انسان‌ها برای نظام‌دادن به اشیاء ساخته می‌شود را فضا را زمان می‌گوییم.
فضا-زمان واقعی و مجازی و فناوری‌های صنوبری
حال که توانستیم تصویری از مفهوم فضا-زمان بدست دهیم، نوبت به فضا-زمان واقعی و مجازی می‌رسد.
جهان انباشته از ماده، انرژی و اطلاعات است. هر آنچه که در جهان به مثابه یک شیء موجود است را می‌توان در دل این سه طبقه جای داد.
ماده matter واجد امتداد منطقاً انقسام پذیر است. جهان فیزیکی و بیرونی که به آن اخت شده‌ایم درکی ساده و ضمنی از مفهوم ماده را با دست ما می‌دهد.
انرژی Energy توان ایجاد حرکت و تغییر در اشیاء است. این مفهوم نسبت به ماده، انتزاعی‌تر است اما درک تغییر اشیاء به ما کمک می‌کند که تصوری از مفهوم انرژی داشته باشیم.
درک اطلاعات Informarion به لحاظ پدیدارشناختی کار پیچیده‌ای است. همه‌ی ما تجربه‌ی گرفتن اطلاعات از محیط یا خلق اطلاعات را داریم. به اشیاء نگاه می‌کنیم و خصایص آن‌ها را به مثابه اطلاعات در خاطر خود ثبت می‌کنیم.
اما تفاوت فضا-زمان واقعی و مجازی از حیث انباشته شدن از ماده، انرژی و اطلاعات چگونه است؟
فضا-زمان واقعی، قلمروی است که در آن اطلاعات به شکلی انضمامی با ماده و انرژی عجین شده است اما وقتی به سراغ فضا-زمان مجازی می‌رویم میل به انفکاک اطلاعات از قلمرو متجسد مادی دیده می‌شود.
برای انسان بدنمند درک فضای مجازی با شکل محض دشوار است به همین علت درک فضای مجازی از بستر فناوری‌های صنوبری میسر می‌شود. فناوری‌های صنوبری، نقش آشکار کردن فضای محض اطلاعاتی مجازی را بر انسان بر عهده می‌گیرند. تلفن همراه که ما را به شبکه‌ی مجازی جهانی اینترنت وصل می‌کند، رایانه‌ها، سرورها،اینترنت اشیاء و مواردی از این دست نقش فناوری‌های صنوبری در جامعه‌ی اطلاعاتی معاصر بازی می‌کنند.
بدین ترتیب، فضای واقعی قلمروی است مادی که اطلاعات و انرژی به مدد حامل‌های مادی در آن منتقل می‌شوند اما جهان مجازی قلمروی است که در آن اطلاعات راه مستقل خود را می‌پیماید.
قدرت چیست؟
حال که به درک روشن‌تری از مفهوم فضا-زمان مجازی رسیدیم نوبت به مفهوم قدرت می‌رسد.
قدرت چیست؟ ذات قدرت از سنخ ایفای اثر است. بدون اثرگذاری چیزی به نام قدرت وجود ندارد.
می‌گوییم عامل A بر عامل B قدرت دارد اگر چنانچه در حضور عامل A عامل B به اقدامی مطابق گرایش A بپردازد که در صورت عدم حضور A، عامل B آن اقدام را انجام نمی‌داد. در اینجا به A فاعل یا سوژه‌ی قدرت و به B مفعول یا اوبژه‌ی قدرت می‌گوییم.
نکته‌ی کلیدی در این میان این است که فاعل و مفعول قدرت می‌توانند ماهیت اتمیک یا میدانی داشته باشند. مراد از ماهیت اتمیک، انفرادی بودن عامل است. یک عامل منفرد می‌تواند انسانی یا فناورانه باشد. اما عاملی که به شکل میدانی عمل می‌کند، خود از مجموعه‌ای اتم‌های انسانی و فناورانه تشکیل شده است و می‌تواند به گونه‌ای ایفای نقش کند که فراتر از تک تک اجزای آن باشد.
بدین ترتیب وقتی رابطه‌ی فاعل قدرت- مفعول قدرت را مورد مطالعه قرار می‌دهیم به چهار حالت بر می‌خوریم.
• اتم- اتم
• میدان- میدان
• اتم- میدان
• میدان- اتم
نکته‌ی کلیدی این است که دنیای معاصر عمده‌ی میدان‌ها ماهیت Socio-Technical دارند و در آن‌ها عوامل فناورانه و انسانی به هم آمیخته‌اند.
انواع قدرت
اما قدرت چه انواع دارد؟ ما در این جا ۵ نوع پر تکرار قدرت را مورد شناسایی قرار می‌دهیم.
• قدرت گفتمانی
عامل A در وادار کردن عامل B بر کنش C قدرت گفتمانی دارد اگر A از طریق متقاعد کردن B بر انجام کنش C او را به این کنش وادار کند.
• قدرت عاطفی
عامل A در وادار کردن عامل B بر کنش C قدرت عاطفی دارد چنانچه عامل B به خاطر علاقه‌ای که به A دارد کنش C را انجام دهد.
• قدرت سوسیو تکنیکال
عامل A در وادار کردن عامل B بر کنش C بر او قدرت سوسیو تکنیکال دارد چنانچه A بتواند با مهندسی شبکه‌‌ها و میدان‌های سوسیوتکنیکال موثر بر B او را وادار به کنش C کند.
• قدرت مبادلاتی
عامل A در وادار ساختن عامل B بر کنش C بر او قدرت مبادلاتی دارد اگر عامل A کنشC* را که برای B مطلوب است انجام دهد و در ازای آن انجام کنش C را مطالبه کند.
• قدرت قهری
عامل A در وادار ساختن عامل B بر کنش Cبر او قدرت قهری دارد اگر چنانچه بر اثر غلبه‌ی فیزیکی او را وادار به این کار کند.
در فضا- زمان مجازی چه کسی قدرت حواهد داشت؟
حال که مفهوم فضا- زمان مجازی و قدرت و انواع آن را در حد وسع این نوشتار تشریح کرده‌ایم نوبت به مساله‌ی قدرت در فضا-زمان مجازی می‌رسد.
اولین نکته در مورد قدرت در فضا- زمان مجازی این است که جایگاه قدرت قهری به شدت در آن کاهش می‌یابد. در عوض ۴ شکل دیگر قدرت اهمیت بسیار بیشتری در قلمرو فضا-زمان مجازی پیدا می‌کنند.
نکته‌ی حائز اهمیت دیگر این است که افراد و میدان‌های مسلط به فناوری‌های صنوبری بیشتری دسترسی با قدرت سوسیوتکنیکال را پیدا می‌کنند و دقیقاً همین عاملان هستند که می‌توانند نقش تنظیم‌گر و قانون‌گذار را در فضای مجازی داشته باشند.
این امر سبب می‌شود که دولت جایگاه اصلی حود به عنوان تنظیم‌گر مرکزی را به مرور زمان از دست بدهد و مالکان فناوری‌های صنوبری از جمله پلتفرم‌ها نقش قانون‌گذار، مجری، قاضی و تنظیم‌گر را در فضای مجازی پیدا کنند.
در فضا- زمان مجازی ماهیت دموکراسی دگرگون می‌شود. شما دیگر یک بار رای نمی‌دهید. شما به تعداد دفعاتی که در گوگل سرچ می‌کنید در حال رای دادن به گوگول برای تنظیم‌گری و مدیریت جامعه هستید. به تعداد دقایقی که در توییتر، فیس‌بوک، لینکدین و ... می‌گذرانید با آن‌ها رای می‌دهید تا حاکم جامعه‌ی شما باشند. بدین ترتیب دموکراسی مصرفی جای دموکراسی مبتنی بر صندوق رای را می‌گیرد.
فضای مجازی از گفتمان‌های مرکزی، مرکززدایی می‌کند چرا که مجال دیده شدن و شنیده شدن به گفتمان‌های در فاصله با مرکز را فراهم می‌کند. و از اساس از خاصیت‌های فضا- زمان مجازی سرعت انتشار نگاه‌هاب شاز و متفاوت در آن است.
این موارد تنها از جمله تفاوت‌هایی است که به تبع فضا-زمان مجازی در ساخت قدرت شکل می‌گیرد و نگارنده به قدر وسع خود و محدودیت مقاله با آن‌ها پرداخته‌است.
نتیجه‌گیری
ظهور فضای مجازی یک اتفاق ساده نیست بلکه سرشت جامعه و ساختار قدرت را از اساس دگرگون می‌کند. جامعه‌ی پیچیده‌ی انسانی در عصر مجازی، واقعیت مجازی و در نهایت فرا-واقعیت را خلق می‌کند.
دنیایی که دیگری در تحت کنترل مطلقه‌ی دولت‌ها نیست اگرچه در موارد به افزایش کنترل نظارتی دولت‌ها منجر می‌شود.
در این عصر شبکه به همه چیز تبدیل می‌شود. همه چیز ماهیت شبکه‌ای پیدا می‌کند. شبکه‌هایی که با تبع میدان‌های حاصل از خود سلسله مراتب کلاسیک قدرت را به چالش می‌کشند.
در این دنیا صاحبان فناوری‌های صنوبری، پا به پای دولت‌ها بلکه جلوتر از آن‌ها پیش خواهند رفت و این بازی قدرت را از اساس دگرگون می‌کند.
