ایلان ماسک در شبکه اجتماعی ایکس ایده استفاده از ماهوارهها برای مدیریت تابش خورشید و کنترل گرمایش جهانی را مطرح کرد. او نوشت: «یک منظومه بزرگ از ماهوارههای هوش مصنوعی که انرژی خود را از خورشید میگیرند، میتواند با ایجاد تنظیمات بسیار جزئی در میزان رسیدن انرژی خورشیدی به زمین، از گرمایش جهانی جلوگیری کند.»
طرح ایلان ماسک برای نجات زمین: آرمانگرایی تکنولوژیک یا فرار از مسئولیت؟
۱. مقدمه: زمینهچینی یک ایدهی جسورانه
جهان امروز با یکی از بزرگترین چالشهای تاریخ بشر روبرو است: گرمایش جهانی. افزایش دمای کرهی زمین، ذوب یخچالهای طبیعی، وقوع پدیدههای آبوهوایی شدید و افزایش سطح آب دریاها تنها بخشی از تبعات این بحران هستند. در چنین شرایطی، جامعهی جهانی عمدتاً بر دو راهبرد اصلی تمرکز کرده است: کاهش انتشار گازهای گلخانهای و توسعهی فناوریهای سازگار با محیط زیست. با این حال، ایلان ماسک—مدیر عامل شرکتهای تسلا و اسپیسایکس—اخیراً راه سومی را پیشنهاد داده است: «مدیریت تابش خورشید» (Solar Radiation Management) یا SRM از طریق یک منظومهی ماهوارهای. این مقاله به واکاوی این پرسش میپردازد که آیا چنین طرحی واقعبینانه و مسئولانه است یا تنها رویاپردازی تکنولوژیک محض.
۲. شرح طرح: معماری فنی پیشنهادی ماسک
بر اساس اعلام ماسک، طرح وی متکی بر شبکهای از هزاران ماهوارهی پیشرفته است که در مدار زمین مستقر شده و به کمک هوش مصنوعی کنترل میشوند. این ماهوارهها—شبیه به پروژهی استارلینک اما با کارکردی کاملاً متفاوت—میتوانند به دو شیوه عمل کنند:
· سایهاندازی خورشیدی (Solar Shading): استقرار صفحات بازتابندهی عظیم برای منحرف کردن بخشی از پرتوهای خورشیدی.
· تنظیم دقیق تابش (Precision Modulation): استفاده از سیستمهای پیشرفته برای کنترل میزان انرژی خورشیدی که به سطح زمین میرسد.
این ماهوارهها قادر خواهند بود انرژی مورد نیاز خود راخورشید تأمین کنند و از طریق الگوریتمهای هوش مصنوعی، به صورت بلادرنگ و مبتنی بر دادههای آبوهوایی، موقعیت و زاویهی خود را تنظیم نمایند. ماسک ادعا کرده که این سیستم میتواند «تنظیمات بسیار جزئی» در میزان تابش خورشید ایجاد کند.
۳. مزایای بالقوه: چرا این طرح جذاب به نظر میرسد؟
۳-۱. سرعت عمل بالا
برخلاف راهکارهای متعارف مانند کاهش تدریجی انتشار کربن—که دههها زمان برای تأثیرگذاری نیاز دارند—طرح SRM میتواند در بازهی زمانی کوتاهمدت (حتی چند سال) دمای زمین را کاهش دهد. مطالعات مدلسازی شده توسط «انستیتو پژوهشی تأثیرات آبوهوایی پوتسدام» (Potsdam Institute for Climate Impact Research) نشان میدهد که در صورت اجرای بهینه، SRM میتواند افزایش دمای زمین را تا ۱٫۵ درجهی سانتیگراد کاهش دهد.
۳-۲. صرفهی اقتصادی نسبی
اگرچه برآورد هزینهی دقیق چنین پروژهای دشوار است، برخی تحلیلها—از جمله گزارش «شورای روابط خارجی» (Council on Foreign Relations)—حاکی از آن است که هزینهی اجرای SRM ممکن است به مراتب کمتر از هزینههای انتقال کامل به انرژیهای پاک یا مقابله با خسارات ناشی از تغییرات آبوهوایی باشد.
۳-۳. بهرهگیری از زیرساختهای موجود
شرکت اسپیسایکس— تحت مالکیت ماسک—هماکنون توانایی پرتاب ماهوارههای متعدد به مدار زمین را دارد. پروژهی استارلینک نیز میتواند به عنوان بستر آزمایشی یا حتی بخشی از معماری این طرح مورد استفاده قرار گیرد.
۴. معایب و چالشهای بنیادین: چرا این طرح خطرناک است؟
۴-۱. اختلال در سیستمهای آبوهوایی جهانی
طبق گزارش «آکادمی ملی علوم، مهندسی و پزشکی ایالات متحده» (National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine)، مداخله در تابش خورشید میتواند الگوهای بارش در مقیاس قارهای را دگرگون کند. برای مثال، ممکن است باعث تشدید خشکسالی در مناطقی مانند آمازون یا جنوب آسیا و در عین حال وقوع سیلهای ویرانگر در مناطق دیگر شود.
۴-۲. وابستگی برگشتناپذیر (Risk of Termination Shock)
یکی از بزرگترین نگرانیهای دانشمندان، پدیدهی «شوک توقف» (Termination Shock) است. در صورت توقف ناگهانی این سیستم—به دلیل جنگ سایبری، بحران مالی یا خرابی فنی—دمای زمین میتواند به سرعت و با شدتی بیسابقه افزایش یابد. این پدیده میتواند فاجعهای بسیار بدتر از وضعیت کنونی ایجاد کند.
۴-۳. غفلت از علل ریشهای
طرح ماسک تنها به نشانههای بحران—یعنی افزایش دما—میپردازد و هیچ تأثیری بر علت اصلی، یعنی انتشار گازهای گلخانهای ندارد. اسیدی شدن اقیانوسها—ناشی از جذب دیاکسید کربن—کماکان ادامه خواهد یافت و اکوسیستمهای دریایی را نابود خواهد کرد.
۴-۴. چالشهای حکمرانی و اخلاقی
چه کسی باید ترموستات زمین را در دست بگیرد؟ این طرح میتواند به ابزاری برای قدرتطلبی کشورها یا حتی شرکتهای خصوصی تبدیل شود. «دیوید وین» (David Win)، پژوهشگر ارشد مؤسسهی منابع جهانی (World Resources Institute)، هشدار میدهد: «SRM میتواند به بزرگترین آزمون حکمرانی جهانی در تاریخ بشر تبدیل شود.»
۵. جایگزینهای مسئولانهتر: چرا باید بر راهحلهای پایدار تمرکز کنیم؟
به جای سرمایهگذاری کلان در طرحهای پرخطر، جامعهی جهانی میتواند منابع خود را بر راهکارهای زیر متمرکز کند:
· توسعهی انرژیهای تجدیدپذیر: طبق گزارش «آژانس بینالمللی انرژی» (International Energy Agency)، سرمایهگذاری در انرژی خورشیدی و بادی میتواند تا سال ۲۰۵۰ تا ۷۰٪ از نیازهای برق جهانی را پوشش دهد.
· جذب و ذخیرهسازی کربن (Carbon Capture): فناوریهایی مانند «جذب مستقیم از هوا» (Direct Air Capture) در حال گذر از مرحلهی آزمایشی به تجاری هستند.
· حفاظت و بازسازی اکوسیستمها: پروژههای جنگلکاری و احیای تالابها میتوانند به طور طبیعی میلیاردها تن کربن را جذب کنند.
۶. نتیجهگیری: آیندهی زمین در گرو انتخابهای امروز ما
طرح ایلان ماسک—با همهی جذابیت تکنولوژیک خود—نمونهی بارز «آرمانگرایی فناورانه» (Techno-optimism) است: این باور که فناوریهای پیشرفته میتوانند هر مشکلی را حل کنند. اما بحران آبوهوا تنها یک چالش فنی نیست؛ بلکه مسئلهای عمیقاً سیاسی، اقتصادی و اخلاقی است. به جای فرار به سوی راهحلهای سریع و پرریسک، باید شجاعت روبرو شدن با علل ریشهای بحران را داشته باشیم. آیندهی زمین نه در مدار ماهوارهها، که در ارادهی جمعی ما برای ایجاد تحول در الگوهای تولید، مصرف و حکمرانی نهفته است.
نظر شما چیه؟...
منابع:
1. National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (2021). Reflecting Sunlight: Recommendations for Solar Geoengineering Research and Research Governance.
2. Potsdam Institute for Climate Impact Research. (2023). Climate Impacts and Risks of Solar Radiation Modification.
3. Council on Foreign Relations. (2022). The Sunlight Dilemma: The Geopolitics of Solar Geoengineering.
4. International Energy Agency. (2023). Net Zero by 2050: A Roadmap for the Global Energy Sector.
5. World Resources Institute. (2022). The Governance Gap in Climate Engineering.
6. Union of Concerne
d Scientists. (2023). The Dangers of Solar Geoengineering.
