غذا به جای گلوله

قحطی و محاصره‌ ی غذایی از بریتانیا تا اسرائیل

✍ نویسنده: علیرضا مصباح ( حاج مرصاد )

در جنگ‌ها و منازعات تاریخی، سلاح‌ها تنها ابزارهای نظامی نبوده‌اند. قدرت‌های استعمارگر، از غذا نیز به‌عنوان یک ابزار سیاسی و سلاح کنترل جمعیت بهره برده‌اند؛ نه‌فقط برای تضمین پیروزی نظامی، بلکه برای سرکوب اراده‌ی ملت‌ها. نمونه‌های بارز این سیاست را می‌توان در عملکرد امپراتوری بریتانیا در ایران و همچنین سیاست‌های اسرائیل در برابر مردم غزه مشاهده کرد. این مقاله با تکیه بر منابع علمی معتبر، به بررسی ابعاد سیاسی، نظامی و انسانی «سلاح‌سازی غذا» در این دو بستر تاریخی می‌پردازد.

۱. قحطی ایران در جنگ جهانی اول: غذارسانیِ مشروط، مرگِ برنامه‌ریزی‌شده

بین سال‌های ۱۹۱۷ تا ۱۹۱۹، ایران شاهد یکی از مرگبارترین قحطی‌های تاریخ خود بود؛ فاجعه‌ای که با اشغال نظامی، مصادره‌ی غذا، و انسداد مسیرهای تجاری توسط نیروهای بریتانیایی و فرانسوی همراه شد. بنابر پژوهش Wilcox و همکاران (2018)، سیاست‌های نظامی بریتانیا در مناطق مرکزی و غربی ایران باعث شد مواد غذایی حیاتی به‌سختی به مردم برسد. برخی تخمین‌ها حاکی از آن‌اند که بین ۲ تا ۴ میلیون نفر در این دوران جان باختند ، هرچند که این آمار در دیگر منابع تا ۹ میلیون نفر هم گزارش شده .

نکته‌ی کلیدی آن است که این قحطی نه صرفاً حاصل خشکسالی یا جنگ، بلکه نتیجه‌ی یک نظم استعماری بود که اولویت را به تدارکات جنگی امپراتوری می‌داد، نه جان مردم محلی. مقاله Suny (2025) نیز این فاجعه را در چارچوب نسل‌کشی از نوع «انفعالی» بررسی می‌کند؛ یعنی کشتار از طریق بی‌عملی عامدانه.

۲. غزه: محاصره‌ ی غذایی در قرن ۲۱

در قرن حاضر، یکی از نمونه‌های آشکار weaponization of food را می‌توان در نوار غزه دید. اسرائیل، از سال‌ها پیش، دسترسی ساکنان غزه به مواد غذایی، دارو و سوخت را به‌شدت محدود کرده است. کتاب Hollow Land از Eyal Weizman (2024) نشان می‌دهد که این سیاست‌ها بخشی از یک معماری پیچیده‌ی کنترل هستند، که زندگی روزمره‌ی فلسطینیان را به ابزاری برای فشار سیاسی تبدیل می‌کند.

در مقاله‌ی Clark (2022) نیز به این موضوع پرداخته شده که چگونه کمک‌های بشردوستانه، به‌ویژه در قالب غذا، توسط اسرائیل به ابزار چانه‌زنی امنیتی بدل شده‌اند؛ گاه اجازه‌ی ورود دارند و گاه، نه ! بسته به تصمیمات نظامی سیاسی.

۳. نظریه‌ی استعمار غذایی و جنگِ خاموش

بر اساس تحلیل‌های Mullin (2021) در مورد تحریم‌ها و رژیم BDS، غذا از یک نیاز اساسی به یک ابزار تحریم تبدیل شده است. آنچه در ایران قرن بیستم با خشونت مستقیم انجام شد، در فلسطین قرن بیست‌ویکم از طریق کنترل زنجیره‌های تأمین و مجوزهای عبور غذا اتفاق می‌افتد.

از سوی دیگر، Ruthven (2025) در اثر خود نشان می‌دهد که استفاده از غذا برای کنترل اجتماعی تنها به موارد ایران و غزه محدود نمی‌شود، بلکه الگویی وسیع‌تر از استعمار نوین را به نمایش می‌گذارد که در آن کنترل منابع، جای اشغال فیزیکی را می‌گیرد.

۴. غذا در استراتژی‌های استعماری قرن بیستم

در کتاب The World at War (2019) به نمونه‌های متعددی از قحطی‌های برنامه‌ریزی‌شده در دوران جنگ‌های جهانی اشاره شده است. به‌ویژه نقش بریتانیا در هند، آلمان در لهستان و ژاپن در چین . همگی نشان‌دهنده‌ی الگوی تکرارشونده‌ی سلب غذا برای تسلیم سیاسی یا نابودی جمعیت هستند.

کتاب Colonial Food Politics (Achebe et al., 2020) نیز سیاست‌های غذایی استعمارگران اروپایی را در زمینه‌های گوناگون از آفریقا تا خاورمیانه به دقت مستندسازی کرده و نشان داده است که این اقدامات عمدی و سیستماتیک بوده‌اند، نه تصادفی.

از ایران قاجاری تا غزه‌ی معاصر، داستان یکسان است: غذا سلاح است. «weaponization of food» مفهومی انتزاعی یا صرفاً نظری نیست، بلکه سیاستی واقعی با تبعات ویرانگر است که زندگی میلیون‌ها نفر را در طول تاریخ تهدید کرده. در هر دو مورد بررسی‌شده، شاهد الگویی هستیم که در آن قدرت‌های نظامی، از طریق کنترل غذا، جمعیت‌های غیرنظامی را هدف قرار داده‌اند. این امر، مرزهای حقوق بشری را نقض کرده و نیازمند بازنگری اخلاقی و حقوقی در سطح بین‌المللی است.

#امنیت_غذایی #تروریسم #غزه #قحطی

منابع :

Achebe, C. et al. (2020). Colonial Food Politics.

نقش غذا در استعمار ( فرانسه و بریتانیا )

Wilcox, V., Daly, S., & Salvante, M. (2018). Landscapes of the First World War.

قحطی و هولوکاست ایران