«در این روزها نویسندگان زمان بیشتری برای نوشتن دارند. با پایان یافتن بحران، حجم زیادی از آثاری که نویسندگان در ایام قرنطینه خلق کرده‌اند، به دفاتر نشر ارسال خواهد شد، اما کسی نمی‌داند که با تداوم وضعیت بحرانی در بازار کتاب، تا آن روز دفتر نشر کافی برای انتشار این آثار باقی مانده باشد یا نه.» این جمله بخشی از گزارشی است که لس آنجلس تایمز با عنوان «چگونه کرونا وضعیت چاپ و نشر کتاب را تغییر خواهد داد» منتشر کرده است.
در این گزارش نویسنده در گفت‌وگو با صاحبان کتابفروشی‌های کوچک در شهرهای مختلف امریکا به مرور آسیب‌هایی که ناشران و کتابفروش‌ها در جریان شیوع کرونا با آن روبرو هستند پرداخته و استقبال مخاطبان از بازار کتاب‌های الکترونیک را بررسی کرده است و در نهایت به این نتیجه رسیده که دنیای نشر به زودی شاهد تغییری عمده در شیوه فعالیت خود خواهد بود. تغییری که شاید ردپای آن را بتوانیم در اقبال چشمگیر از کتاب‌های الکترونیک و صوتی در روزهای قرنطینه، دنبال کنیم. شیوع کرونا و قرنطینه خانگی، همانقدر که ناشران را متضرر کرد و کتابفروشی‌ها را از رونق انداخت، سایت‌های فروش آنلاین کتاب را پربازدید کرد و پای کتاب‌های الکترونیک و صوتی را بیش از قبل به خانه‌ها باز کرد. البته در این میان کتابفروش‌ها هم بیکار نماندند و تلاش کردند با روش‌های خلاقانه و یا با استفاده از امکان شبکه‌های اجتماعی، سهم خود را در افزایش کتابخوانی در قرنطینه حفظ کنند. اما در این روزهای بحرانی، کتاب‌های الکترونیک نقش پررنگ‌تری در دنیای کتابخوان‌ها پیدا کردند.
در سال‌های اخیر پلتفرم‌هایی در ایران اقدام به ارائه کتاب الکترونیک و صوتی کرده‌اند. با اینکه تعدادی از آنها خدمات مطلوبی به مخاطبان ارائه می‌کنند آنطور که باید معرفی نشده و شناخته شده نیستند. این روزها اما بسیاری از مخاطبان، با آنها بیشتر آشنا شده‌اند. محمد صدوقی مدیر پلتفرم «طاقچه» در رابطه با استقبال از خدمات این مجموعه می‌گوید: «در دوران قرنطینه و همین طور در آبان ماه و مقطعی که اینترنت قطع شد، مخاطبان اقبال خوبی به کتاب‌های الکترونیک نشان دادند. مردم این روزها به دلیل اجبار به ماندن در خانه و در زمان قطعی اینترنت با توجه به اینکه دسترسی به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی نداشتند، به پلتفرم‌های محتوایی رو آوردند و همین موضوع باعث افزایش مخاطبان خدمات ما شد. از سویی روزهای قرنطینه همزمان شد با کمپین نوروزی طاقچه که در فاصله ۱۵ اسفند تا ۲۲ فروردین برگزار شد و ما افزایش مراجعه ۴ تا ۵ برابری را در طاقچه تجربه کردیم. در این مقطع هم زمان مطالعه در کتابخوان و هم میزان خرید کتاب‌ها افزایش چشمگیری داشت. طبق آمارهایی که داریم در ۱۵ روز اول فروردین تقریباً ۳۰ میلیون دقیقه در طاقچه مطالعه صورت گرفته است. ناشران هم اقبال خوبی به همکاری نشان داده‌اند. تعدادی از کسانی که با ما همکاری می‌کردند در یک ماه اخیر درخواست افزایش عناوین کتاب‌هایشان را داشتند، ناشرانی هم که پیش از این با ما همکاری نداشتند با شرایط به وجود آمده علاقمند به شروع همکاری شده‌اند.»
مصطفی میرنوری مدیر فروش پلتفرم «فیدیبو» هم در رابطه با میزان استقبال مخاطبان از این مجموعه در روزهای قرنطینه می‌گوید: «مخاطب ما در نوروز و روزهای قرنطینه رشد ۷ برابری داشت. فکر می‌کنم این اتفاق در آینده هم بر عادت کتابخوانی مردم تأثیر داشته باشد. هر چند این شرایط تا حدی به اجبار باعث شد که مردم به سمت کتاب الکترونیک و صوتی رو بیاورند، اما به هر حال تجربه خواندن کتاب الکترونیک و گوش دادن به کتاب صوتی را پیدا کرده و محاسن آن را درک خواهند کرد و قطعاً بعد از دوران قرنطینه، کتاب الکترونیک و صوتی جای خود را در سبد محصولات فرهنگی بیشتر از قبل پیدا خواهد کرد.»
با وجود استقبال از بازار کتاب الکترونیک، ناشران بسیاری هنوز به بازار کتاب الکترونیک اعتماد ندارند و همچنان این کتاب‌ها را رقیب بازار کتاب چاپی می‌دانند. این موضوع یکی از عواملی است که باعث شده بازار کتاب الکترونیک و صوتی در این سالها رشد مناسب و کافی نداشته باشد. اما عدم همکاری ناشران با سایت‌ها و پلتفرم‌های ارائه کتاب الکترونیک، تنها چالش این بخش نیست، صدوقی معتقد است: «علاوه بر اینکه ناشران رغبت چندانی به ارائه کتاب‌هایشان به شکل الکترونیک ندارند، مردم هم هنوز این عادت را پیدا نکرده‌اند که کتاب الکترونیک خریداری کنند. در واقع این فرهنگ که نمی‌خواهیم بابت یک فایل الکترونیک پول پرداخت کنیم، معضلی است که علاوه بر کتاب، در زمینه نرم‌افزارهای کامپیوتری هم وجود دارد. بسیاری از مردم عادت ندارند بابت یک کالای غیرملموس هزینه‌ای پرداخت کنند. با وجود تمام این مشکلات در این مدت بازار کتاب الکترونیک هر سال سه برابر سال قبل رشد داشته، هر چند این افزایش مخاطب، کماکان نسبت به بازار کتاب چاپی رشد بسیار کمی محسوب می‌شود اما در حوزه کتاب الکترونیک اتفاق خوبی است.»
میرنوری هم با اشاره به نوپا بودن انتشار قانونی کتاب الکترونیک -که کمتر از ۱۰ سال از عمر آن می‌گذرد معتقد است در این زمینه پیشرفت‌های خوبی صورت گرفته است و اضافه می‌کند: «ما تمام تلاشمان این بود که تجربه کار با کتاب الکترونیک را در اختیار کاربر بگذاریم، مطمئناً مخاطب بعد از استفاده از این امکان، متوجه تجربه متفاوت کتاب الکترونیک می‌شود. هدف ما این است که نشان دهیم کتاب الکترونیک، ظرفیت‌هایی دارد که در کنار کتاب چاپی قرار می‌گیرد و نه در مقابل آن. تاکید بر این ظرفیت‌ها بهترین راه رشد این بازار است. نگاه کتابخوان‌هایی که ارزش ویژه‌ای برای کتاب چاپی قائل هستند هم باید تغییر کند. کتاب الکترونیک لزوماً جایگزین کتاب چاپی نیست بلکه به عنوان ابزاری برای بالابردن زمان مطالعه در فضاهای مختلف می‌توان از آن استفاده کرد.»
در کنار موضوع فرهنگ‌سازی در مورد استفاده از کتاب‌های الکترونیک و صوتی، صاحبان این پلتفرم‌ها نیاز به حمایت‌هایی از جانب متولیان فرهنگی نیز دارند، صدوقی با اشاره به اینکه مدیران فرهنگی می‌توانند فضاهای تأثیرگذار را برای تبلیغ فعالیت این پلتفرم‌ها در اختیار آنها بگذارند می‌گوید: «مجموعه‌های ما بنیه تبلیغاتی جدی نداشتند و هنوز هم ندارند. بازار کتاب در مجموع بازار پر سودی نیست که ما بخواهیم تبلیغات بیلبوردی داشته باشیم. اما برای گسترش فعالیت‌ها در دو حوزه نیاز به معرفی گسترده داریم، یکی حوزه مربوط به ناشران و دیگری حوزه مربوط به کاربران، اگر مدیران فرهنگی و حاکمیت فضای لازم را برای معرفی و تبلیغات در این دو حوزه در اختیار ما قرار دهند بهترین کمک را به ما کرده‌اند. موضوع دیگر مربوط به مجوزها و مالیات است، در حال حاضر در حوزه مالیات و ارزش‌افزوده با ما مثل ناشران برخورد نمی‌شود، و قانون مصرح نکرده که فروشنده کتاب الکترونیک می‌تواند معاف از مالیات باشد، در صورتی که ما همان کتاب را فقط به شکل الکترونیک ارائه می‌کنیم.»
روزهای کشدار قرنطینه مجال خوبی برای مطالعه در اختیار آدم‌ها گذاشته است. هر چند شبکه‌های اجتماعی با قدرت بر این فضا سایه انداخته‌اند، اما کتاب هم توانسته جای خود را در روزهای اجبار و تسلیم، در برنامه روزانه مردم باز کند. اما با این حال دامنه تأثیر کرونا، بازار سنتی نشر را مثل بسیاری حوزه‌های دیگر بی نصیب نگذاشته است. هومان حسن پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتاب فروشان تهران در مورد آسیب شیوع کرونا بر صنعت نشر می‌گوید: «ناشران و کتاب فروشان دچار خسارت ۹۰ درصدی شده‌اند. کتاب فروشی‌ها تعطیل هستند و شرایط برای آنها سخت است. این روزها ناشران و کتابفروشی‌ها نه تنها سود ندارند که زیان هم می‌دهند، زیرا حقوق کارمندان خود را باید از جیب پرداخت کنند. با توجه به احتمال لغو نمایشگاه کتاب این چالش برای ناشران جدی‌تر خواهد شد. رکود در بازار نشر از زمانی در کسب‌وکار ناشران نفوذ کرد که گرانی کاغذ بسیاری از فعالیت‌های فرهنگی مرتبط و بیش از همه بازار نشر را تحت تأثیر قرار داد و شیوع کرونا تنها به این رکود و آسیب‌های جانبی آن دامن زد.»
مهدی یوسفی، مدیر نشر «فرمهر» در مورد وضعیت بازار نشر می‌گوید: «ناشران ضربه اقتصادی بزرگی متحمل شده‌اند، ناشر، توزیع کننده و کتابفروش همه آسیب دیده‌اند. بازار اسفند معمولاً در حوزه کتاب‌های عمومی، بازار پر رونقی است و همه ناشران و توزیع کنندگان و کتابفروشان روی فروش اسفند و فروردین حساب می‌کنند. متاسفانه این فرصت طلایی با شیوع کرونا از بین رفت.»
کتابفروشی‌های کوچک و محلی در روزهای تعطیلی شهر، حال خوبی نداشتند. هر چند بعضی دست به ابتکاراتی زدند تا چراغ کسب‌وکارشان روشن بماند و روی وفاداری مشتری‌هایشان حساب باز کردند، اما واقعیت این است که حال کتابفروش‌ها این روزها خوش نیست. ناشران هم با تعطیلی چاپخانه‌ها و دفاتر نشر خسارات بسیاری متحمل شدند.
بسیاری از کتابفروشی های محلی به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی آمدند و مخاطبان خود را پیدا کردند و به صورت تلفنی و یا در کانال‌های تلگرامی و صفحات اینستاگرام سفارش مشتریان خود را ثبت و به دست آنها می‌رسانند. علاوه بر این برای کسانی که علاقمند به مطالعه کتاب‌های چاپی هستند، بالغ بر ۳۰ سایت فروش آنلاین کتاب هم در ایران فعالیت دارند. هر چند این سایت‌ها با توجه به افزایش تقاضا در روزهای قرنطینه، با مسائلی روبه‌رو شدند که تأمین سفارش مشتریان را با مشکل همراه کرد. یوسفی مدیر سایت فروش آنلاین کتاب «بهان بوک» در رابطه با دلیل بروز این مشکلات می‌گوید: «یکی از مشکلات سایت‌های فروش کتاب این است که تنوع در عناوین کتاب‌ها زیاد است. یک ناشر معمولی حدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ عنوان کتاب منتشر می‌کند. اگر فروشگاه‌های آنلاین کتاب بخواهند از هر عنوان یک جلد کتاب تهیه کنند، باید حدود ۲۰ هزار عنوان کتاب در انبار داشته باشند. اما چون امکان این کار را ندارند، وابسته به انبار ناشر می‌شوند. از بیستم اسفند ماه که ناشران به تدریج تعطیل شدند و موجودی انبار فروشگاه‌های آنلاین هم با توجه به افزایش تقاضا به اتمام رسید، سایت‌ها با مشکل تأمین سفارش روبرو شدند. از طرفی این فروشگاه‌ها اغلب برای ارسال سفارش به پست وابسته هستند و پست هم یک مدت طولانی تعطیل بود.»
با این حال در روزهای قرنطینه علاقمندان به کتاب در شبکه‌های اجتماعی آدرس سایت‌های فروش آنلاین و آدرس و شماره تلفن کتابفروشی‌های محلی را دست به دست می‌کردند. این بازار تنها نیاز به کمی خلاقیت برای ادامه حیات در شرایط بحرانی دارد.
از شواهد اینطور استنباط می‌شود که عادات کتابخوانی در میان علاقمندان به کتاب در سراسر دنیا در حال تغییر است. اما این را هم نباید فراموش کنیم که حتی اگر کتاب الکترونیک به بخش مهمی از زندگی روزمره ما اضافه شود، باز هم طرفداران کتاب‌های چاپی در شهر به کتابفروشی‌ها خواهند رفت، کتاب‌ها را ورق خواهند زد و با کتابفروش محبوبشان در مورد محتوای کتاب‌ها گپ خواهند زد. اما در شرایط موجود باید دید ناشران و کتابفروش‌ها که روزهای خوبی را نمی‌گذرانند، چطور با این تغییر همراه خواهند شد و با روش‌های خلاقانه چراغ فروشگاه‌های پرخاطره کتاب را در گوشه و کنار شهر روشن نگاه خواهند داشت.
پ.ن: این گزارش نخستین بار در سایت «راه پرداخت» منتشر شده است
