نویسنده: حسین هادی پور
من، حسین هادی پور، به عنوان یک ایرانی که به قدرت فناوری در ایجاد شفافیت و عدالت در ساختارهای حکومتی باور دارم، این مقاله را مینویسم تا به بررسی علمی و تخصصی این پرسش بپردازم: چگونه فناوری بلاکچین میتواند فساد را در نهادهای حکومتی ریشهکن کند؟ فساد، بهویژه در قوه مجریه ایران که شامل وزارتخانهها و سازمانهای وابسته است، از طریق رانتجویی و نبود شفافیت مالی، پیشرفت اقتصادی و اجتماعی کشور را متوقف کرده است. فناوری بلاکچین، با ویژگیهایی مانند غیرمتمرکز بودن، شفافیت و تغییرناپذیری دادهها، میتواند بهعنوان ابزاری نوین برای کاهش فساد عمل کند. این مقاله، با استناد به مطالعات اقتصاد سیاسی، فناوری اطلاعات، گزارشهای سازمان شفافیت بینالملل و تجربیات موفق جهانی، به تحلیل کاربرد بلاکچین در افزایش شفافیت مالی، کاهش رانتجویی، بررسی نمونههای موفق جهانی، چالشهای اجرای آن در ایران و ارائه راهکارهای عملی برای پیادهسازی این فناوری میپردازد. هدف من این است که خوانندگان را با ظرفیتهای شگفتانگیز بلاکچین آشنا کنم و راه را برای اصلاحات فناوریمحور در ایران هموار سازم.
فساد، طبق تعریف سازمان شفافیت بینالملل، "سوءاستفاده از قدرت عمومی برای کسب منافع خصوصی یا گروهی" است. در ایران، شاخص ادراک فساد در سال ۱۴۰۳ (۲۰۲۴ میلادی) با امتیاز ۲۳ از ۱۰۰ و رتبه ۱۵۱ از ۱۸۰ کشور، نشاندهنده نهادینه شدن فساد در ساختارهای حکومتی، بهویژه قوه مجریه است. رانتجویی، بهعنوان یکی از اشکال اصلی فساد، شامل تخصیص ناعادلانه منابع عمومی، مانند قراردادهای دولتی یا مجوزهای انحصاری، به نفع افراد یا گروههای خاص است. نبود شفافیت مالی، که امکان پنهانکاری و دستکاری دادهها را فراهم میکند، این فساد را تشدید میکند.
بلاکچین، یک فناوری دفتر کل توزیعشده (Distributed Ledger Technology) است که دادهها را در زنجیرهای از بلوکهای رمزنگاریشده ذخیره میکند. ویژگیهای کلیدی آن شامل غیرمتمرکز بودن (عدم کنترل توسط یک نهاد مرکزی)، شفافیت (دسترسی عمومی به دادهها)، و تغییرناپذیری (عدم امکان دستکاری دادهها پس از ثبت) است. مطالعات فناوری اطلاعات نشان میدهند که بلاکچین میتواند فساد را در بخش عمومی تا ۵۰ درصد کاهش دهد، زیرا امکان نظارت عمومی و ردیابی تراکنشها را فراهم میکند.
بلاکچین از طریق مکانیسمهای زیر میتواند فساد را در نهادهای حکومتی کاهش دهد:
ثبت تراکنشها: بلاکچین تمام تراکنشهای مالی (مانند بودجههای دولتی یا قراردادها) را بهصورت عمومی و تغییرناپذیر ثبت میکند. این امر پنهانکاری را کاهش میدهد.
مثال عملی: در گرجستان، بلاکچین برای ثبت مالکیت زمین استفاده شده و فساد در معاملات ملکی را تا ۴۵ درصد کاهش داده است.
کاربرد در ایران: ثبت بودجههای وزارتخانهها (مانند وزارت نفت یا اقتصاد) در بلاکچین میتواند تخصیص ناعادلانه منابع را شفاف کند.
قراردادهای هوشمند: قراردادهای هوشمند (Smart Contracts) در بلاکچین، فرآیندهای مناقصه و قراردادهای دولتی را خودکار و شفاف میکنند، که فرصت رانتجویی را کاهش میدهد.
مثال عملی: در دوبی، بلاکچین برای مدیریت قراردادهای دولتی استفاده شده و هزینههای اجرایی را تا ۳۰ درصد کاهش داده است.
کاربرد در ایران: استفاده از قراردادهای هوشمند در پروژههای عمرانی میتواند از واگذاری قراردادها به گروههای خاص جلوگیری کند.
دسترسی عمومی: بلاکچین امکان دسترسی شهروندان به دادههای مالی را فراهم میکند، که نظارت مردمی را تقویت میکند.
مثال عملی: در اوکراین، سامانه بلاکچین برای نظارت بر کمکهای خارجی، فساد را در تخصیص منابع کاهش داده است.
کاربرد در ایران: سامانهای بلاکچینمحور برای نظارت بر بودجههای استانی میتواند مشارکت شهروندان را افزایش دهد.
تجربیات جهانی نشاندهنده موفقیت بلاکچین در کاهش فساد هستند:
گرجستان: استفاده از بلاکچین برای ثبت مالکیت زمین، رشوهخواری را کاهش داد و اعتماد عمومی را افزایش داد.
استونی: سامانههای بلاکچینمحور برای خدمات دولتی (مانند سلامت و مالیات) شفافیت را بهبود بخشید و فساد را تا ۴۰ درصد کاهش داد.
سوئد: ثبت قراردادهای دولتی در بلاکچین، رانتجویی در مناقصات را کاهش داد.
این تجربیات نشان میدهند که بلاکچین در محیطهای با فساد بالا، مانند ایران، میتواند مؤثر باشد.
پیادهسازی بلاکچین در ایران با چالشهای زیر مواجه است:
محدودیتهای فناوری: کمبود زیرساختهای دیجیتال پیشرفته و دسترسی محدود به اینترنت پرسرعت در برخی مناطق، اجرای بلاکچین را دشوار میکند.
راهکار پیشنهادی: سرمایهگذاری در زیرساختهای فناوری اطلاعات و آموزش متخصصان بلاکچین.
نفوذ گروههای ذینفع: گروههایی که از فساد سود میبرند، ممکن است در برابر شفافیت بلاکچین مقاومت کنند.
راهکار پیشنهادی: ایجاد اجماع سیاسی برای اصلاحات ضدفساد با حمایت نهادهای نظارتی.
بیاعتمادی به فناوری: بخشی از جامعه ایران ممکن است به فناوریهای جدید اعتماد نداشته باشد.
راهکار پیشنهادی: آموزش عمومی درباره مزایای بلاکچین از طریق رسانهها و مدارس.
فساد در قوه مجریه، بهویژه از طریق رانتجویی و نبود شفافیت، پیامدهای زیر را به دنبال دارد:
نابرابری اقتصادی: تخصیص ناعادلانه منابع، شکاف اقتصادی را افزایش داده است. ضریب جینی ایران (حدود ۰.۴) نشاندهنده نابرابری بالا است.
کاهش رشد اقتصادی: فساد، سرمایهگذاری خارجی را کاهش داده و رشد اقتصادی را تا ۲۰ درصد کند کرده است.
کاهش اعتماد عمومی: تنها ۲۰ درصد ایرانیان به کارآمدی قوه مجریه اعتماد دارند، که سرمایه اجتماعی را تضعیف میکند.
برای کاهش فساد در قوه مجریه ایران با استفاده از بلاکچین، راهکارهای زیر پیشنهاد میشوند:
توضیحات: ثبت بودجههای وزارتخانهها در بلاکچین، شفافیت را افزایش میدهد.
کاربردها: سامانهای برای ردیابی بودجههای وزارت نفت یا راه و شهرسازی.
توصیه عملی: وزارت اقتصاد سامانه بلاکچین برای بودجهریزی راهاندازی کند.
توضیحات: قراردادهای هوشمند، مناقصات را خودکار و شفاف میکنند.
کاربردها: اجرای مناقصات پروژههای عمرانی در بلاکچین.
توصیه عملی: قوه مجریه قراردادهای هوشمند را در پروژههای کلان آزمایش کند.
توضیحات: اپلیکیشنهای بلاکچینمحور برای گزارش فساد، مشارکت عمومی را افزایش میدهند.
کاربردها: اپلیکیشن گزارش تخلفات مالی برای شهروندان.
توصیه عملی: سازمان بازرسی اپلیکیشن بلاکچینمحور راهاندازی کند.
توضیحات: آموزش بلاکچین به مقامات و شهروندان، پذیرش فناوری را افزایش میدهد.
کاربردها: دورههای آموزشی در دانشگاهها و وزارتخانهها.
توصیه عملی: وزارت فناوری اطلاعات دورههای بلاکچین برگزار کند.
توضیحات: همکاری با سازمانهایی مانند شفافیت بینالملل، اجرای بلاکچین را تسهیل میکند.
کاربردها: انتقال تجربه از کشورهایی مانند استونی.
توصیه عملی: دولت با سازمانهای بینالمللی برای مشاوره همکاری کند.
من، حسین هادی پور، از بیتوجهی قوه مجریه ایران به استفاده از فناوریهای نوین مانند بلاکچین برای ریشهکنی فساد انتقاد میکنم. رانتجویی و نبود شفافیت، پیشرفت کشور را متوقف کرده و اعتماد عمومی را نابود کرده است. نهادهای حکومتی باید با جدیت از فناوری برای اصلاح استفاده کنند. این بیتوجهی، خیانت به عدالت و توسعه است و باید پایان یابد.
فناوری بلاکچین با شفافیت، غیرمتمرکز بودن و تغییرناپذیری، میتواند فساد در قوه مجریه ایران را ریشهکن کند. من، حسین هادی پور، از سیاستگذاران میخواهم که با پیادهسازی سامانههای بلاکچین، قراردادهای هوشمند، اپلیکیشنهای نظارتی و آموزش، فساد را کاهش دهند. بیایید با فناوری و اراده، ایران را به سوی عدالت، شفافیت و پیشرفت هدایت کنیم و آیندهای بسازیم که منابع عمومی در خدمت همه مردم باشد.
