قلعه ناصری ایرانشهر و قدرت قاجار در شرق ایران
قلعه ناصری ایرانشهر یکی از مهمترین یادگارهای دوره قاجار در بلوچستان است؛ بنایی عظیم که نه تنها کارکرد نظامی داشت، بلکه بهعنوان مرکز حکمرانی و نماد اقتدار دولت مرکزی در شرق ایران شناخته میشد. این قلعه در سال ۱۲۶۴ هجری شمسی به فرمان ناصرالدینشاه و با نظارت ناصرالدوله فرمانفرما ساخته شد. معمار آن استاد حسین معمارباشی کرمانی بود که با بهرهگیری از مصالح بومی، یعنی خشت و گل، سازهای عظیم و مقاوم بنا کرد.
---
ویژگیهای معماری و ساختار قلعه
- مساحت قلعه حدود ۳۶ هزار متر مربع بود و بیش از ۱۵۰ اتاق در آن ساخته شد.
- بخشهای مختلف شامل: سربازخانه، حمام، اصطبل، انبارهای بزرگ، و بخشهای حاکمنشین.
- دیوارهایی با ضخامت ۴.۵ متر و ارتفاع ۷ متر، همراه با ۹ برج دیدبانی، امنیت و اقتدار را به نمایش میگذاشت.
- طراحی قلعه به گونهای بود که هم دفاعی و هم اداری عمل میکرد؛ یعنی هم توان مقابله با شورشهای محلی را داشت و هم مرکز تصمیمگیری و اداره منطقه بود.
---
نقش سیاسی و نظامی قلعه در دوره قاجار
بلوچستان در آن زمان منطقهای حساس و پرچالش بود؛ از یک سو قبایل محلی با استقلالطلبی و شورشهای پراکنده، و از سوی دیگر تهدیدات خارجی از مرزهای شرقی. دولت قاجار برای تثبیت اقتدار خود در این منطقه، نیازمند یک مرکز قدرتمند بود. قلعه ناصری دقیقاً همین نقش را ایفا کرد:
- انتقال مرکز حکمرانی: پیشتر قلعه بمپور مرکز قدرت بود، اما با ساخت قلعه ناصری، ایرانشهر به قلب حکمرانی بلوچستان تبدیل شد.
- نمایش اقتدار: حضور این قلعه به مردم و قبایل نشان میداد که دولت مرکزی در شرق ایران حضوری جدی دارد.
- کنترل راهها و تجارت: موقعیت ایرانشهر در مسیر کاروانها و راههای تجاری اهمیت زیادی داشت؛ قلعه ناصری امنیت این مسیرها را تضمین میکرد.
---
زندگی اجتماعی و اقتصادی پیرامون قلعه
قلعه ناصری تنها یک دژ نظامی نبود؛ بلکه بهعنوان یک مرکز اجتماعی و اقتصادی عمل میکرد. اطراف قلعه بازارچهها شکل گرفتند، کاروانها امنیت بیشتری یافتند، و مردم برای حل اختلافات و دادخواهی به آن مراجعه میکردند. حضور سربازان و مأموران دیوانی، فرهنگ اداری قاجار را وارد زندگی روزمره مردم کرد. حتی سبک معماری خانههای اطراف نیز از الگوی قلعه تأثیر پذیرفت.
---
افول قدرت قاجار و سرنوشت قلعه
با ضعف دولت قاجار در اواخر قرن نوزدهم، قلعه به دست بزرگان محلی افتاد؛ از جمله دوستمحمدخان بازکزایی که مدتی آن را در اختیار داشت. با روی کار آمدن رضاخان و تشکیل ارتش پهلوی، قلعه دوباره به دست دولت مرکزی افتاد و نام آن به قلعه ایرانشهر تغییر یافت. در دوره پهلوی دوم، کارکردهای جدیدی به آن داده شد: پادگان ژاندارمری، مدرسه، و حتی محل اسکان اداری.
پس از انقلاب اسلامی، قلعه متروک شد و در سال ۱۳۶۱ بخشهای زیادی از معماری داخلی آن تخریب گردید. تنها سردر و حصار باقی ماندند. در سال ۱۳۷۵ این قلعه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد تا یادگار اقتدار قاجار در شرق ایران برای همیشه حفظ شود.
---
جمعبندی
قلعه ناصری ایرانشهر بیش از آنکه یک سازه دفاعی باشد، یک نماد سیاسی و اجتماعی بود. این قلعه نشان میدهد که دولت قاجار برای تثبیت قدرت در مناطق مرزی، تنها به فرمان و دیوان بسنده نمیکرد، بلکه با معماری و ساخت بناهای عظیم، اقتدار خود را به نمایش میگذاشت. سرگذشت قلعه—از اوج قدرت تا افول و تخریب—روایتی از تاریخ سیاسی ایران است؛ تاریخی که به ما یادآوری میکند اقتدار در مرزها نیازمند حضور ملموس و پایدار است.
نویسنده: جواد صدیقنیا – دانشجوی کارشناسی ارشد ایران دوره اسلامی
