پـرونده ی بــــُتـ?شناسی

? تقویم روزانه:
? امروز : چهارشنبه
? ٢٩ تیر ۱۴٠١ هجری‌شمسی
☪️ ٢٠ ذیحجه ۱۴۴٣ هجری‌قمری
✝️ ٢٠ ژوئیه ۲۰٢٢ میلادی
? ٢١ تموز ۵۷۸٢ عبری

? مناسبت‌های قمری:

۱) میلـ?اد امام موسی کاظم علیه‌السلام (١٢٧ق)
[بنا بر قولی ٧ صفر ١٢٨ق]

۲)دفـ⚰️ن #عثمان در گورستان یهودیان (٣۵ق)

? مناسبت‌های میلادی:

۱)شکست ارتش امپراتوری عثمانی مقابل ارتش #تیمور_لنگ و اسارت سلطان بایزید اول (١۴٠٢م)
۲)ادعای گام‌نهادن #نیل_آرمسترانگ، فضانورد آمریکایی به‌عنوان نخستین انسان بر سطح ماه (١٩۶٩م)
۳) قانونی شدن #ازدواج_همجنس‌بازان در کانادا، پس از تصویب پارلمان، سنا و توشیح ملکهٔ بریتانیا (٢٠٠۵م)

? تذکر ضروری: این تقویم تنها به ذکر مناسبت‌های مرتبط با #یهود می‌پردازد.

✡ دوشنبه ٢٧ تیرماه مصادف بود با سالروز اعدام #میرزا_آقاخان_کرمانی از بزرگان جریان #بابی (ازلی) که ازجمله بت‌های روشنفکری کشور ما شمرده می‌شود. در همین راستا، امروز قصد داریم به گوشه‌ای از تکاپوهای این شخصیت اشاره کنیم.

? زندگی نامه:

میرزاعبدالحسین خان، مشهور به «میرزا آقاخان کرمانى» ظاهرا در سال 1270 ق در خانواده‌‏اى سرشناس و صاحب نام و اهل علم و عرفان در قصبه «مشیز» از بلوک «بردسیر» کرمان متولد شد. پدرش از ملّاکان بود و به سلسله متصوّفه «اهل حق» تعلّق داشت. جدّه پدرى‏‌اش، دختر قاضى تهمتن از بزرگان دین زردشتى بود که به اسلام درآمده بود. جدّ مادرى میرزا آقاخان، میرزا محمدتقى معروف به «مظفرشاه کرمانى» ابتدا جزء فقها بود، ولى بعد به «تصوف» گرایید و از پیروان مشتاقعلى شاه گردید.(1)

چنان‏که پیداست، آثار و رگه‏‌هاى انحراف دینى در گرایش‏‌هاى صوفیانه اجداد میرزا آقاخان کاملاً مشهودند؛ او پرورش یافته خانواده‏اى است که مبتلا به افراط و تندروى در امور دینى بودند. میرزا آقاخان تحصیلات اصلى خود را در کرمان گذراند و در زمینه ادبیات فارسى، عربى، تاریخ اسلام، ملل و نحل، فقه و اصول، حدیث، ریاضیات و منطق، حکمت و عرفان و طبّ سنّتى آموزش‏‌هایى دیده بود. استادان وى در حکمت و طبیعیات حاجى آقا صادق، از شاگردان حاج ملّاهادى سبزوارى بود و استادش در عرفان و تاریخ فلسفه و حکمتِ ملاّصدرا و حکمتِ شیخ احمد احسائى، حاجى سیدجواد شیرازى معروف به «کربلایى» بوده است.(2)

تحصیلات و آشنایى آقاخان با علوم دینى به مراتب بیش از اقران روشن‏فکر زمانش بود؛ زیرا هیچ‏یک از منوّرالفکرانى که پیش‏تر به آن‏ها اشاره شد، به اندازه او تحصیلات مدرسى دینى نداشته و اساسا برخى از آن‏ها از معارف ابتدایى اسلام و قرآن بى‏بهره بودند. ولى تحصیلات علوم دینى موجب نجات او نگردید. شاید یکى از علل آن همان رگه‏‌هاى افراط و تفریطى بود که از اجدادش به او به ارث رسیده بود و عامل مهم دیگر برخى از استادان وى بوده‏اند؛ زیرا طبق توصیفى که میرزا آقاخان از استاد اعتقادات خود مى‏‌کند، او از هویّت دینى ثابتى برخوردار نبود و به نوعى مصالحه و مسامحه در تعامل با ادیان و فرق دیگر قایل بود و به جاى آن‏که قایل به اسلام فقاهتى باشد، با همه ادیان و هرگونه اعتقادى کنار مى‏آمد. به گونه‏اى که میرزا آقاخان او را چنین وصف مى‏کند: «از بس در حق ابناى بشر یکسان خیرخواهى مى‏‌کرد، هیچ‏کس نمى‏‌دانست از کدامین ملت است... ارباب دهریه و طبیعى و زندقه و الحاد و قائلین به اباحه و اشتراک را داناترین مردم و صاحب حس نورانى مى‏‌دانست... سخنان هر فرقه‏‌اى را از عالم شیخى گرفته تا صوفى نعمت‏ اللهى و مبلّغ بابى مى‌‏شنید و نسبت به اصحاب همه ادیان صمیمى بود.»(3)

طبق توصیف میرزا آقاخان از استادش، معلوم مى‌‏شود وى هیچ اصل ثابت و لایتغیّرى در دین نداشته و به نوعى لاقیدى عقیدتى مبتلا شده بود، تا جایى که بهایى‏‌ها او را فردى «منافق و مزدور و دهرى مذهب شمرده و معتقد بودند پایش به هیچ جا بند نیست.»(4)

میرزا علاوه بر علوم دینى با زبان‏‌هاى فرانسوى و اندکى هم انگلیسى آشنایى داشت و همین امر دریچه تماس او را با فرهنگ و تمدّن غرب گشود.

میرزا آقاخان تا حدود سى سالگى در کرمان زندگى کرد و مشغول تحصیل و تدریس و تألیف بود. در سن 25 سالگى به تقلید از گلستان سعدى، نگارش کتاب رضوان را آغاز کرد.(5)

پس از مرگ پدر، تقریبا به سال 1301 ق به اصفهان رفت و در آن‏جا جایگاه علمى رفیعى پیدا کرد و مورد عنایت ظلّ السلطان، حاکم سفّاک قاجار، قرارگرفت و یکى از مقامات دیوانى به وى واگذار شد، ولى در اثر اختلاف با ظلّ السلطان به سال 1303ق رهسپار تهران گردید. در تهران از دست حکمران کرمان شکایت کرد. متعاقبا حاکم کرمان نیز از دولت خواست او را دستگیر کنند. ریشه اختلاف آن‏ها با یکدیگر در مورد مسائل دیوانى بود؛ چون میرزا آقاخان در زمان اقامتش در کرمان با حاکم کرمان همکارى دیوانى داشت. سرانجام، امین‏‌السلطان با دستگیرى میرزا آقاخان موافقت نکرد و او پس از مدتى در همان سال 1303ق به اسلامبول رفت.(6)

پس از یکى دو ماه اقامت در اسلامبول، براى ملاقات با یحیى صبح ازل، رئیس فرقه أزلیه، به قبرس رفت و با دختر صبح ازل ازدواج کرد. و سپس از آن‏جا به شام رفت و پس از مدتى به اسلامبول بازگشت و تا سال 1313 ق در آن‏جا زندگى کرد، ولى در اوایل سال 1314 ق در تبریز کشته شد.(7)

از دوستان بسیار صمیمى و دیرینه میرزا آقاخان چهره منحرفى به نام شیخ احمد روحى بود که شاید همین امر عامل دیگرى در انحراف او به شمار مى‌‏آید. میرزا آقاخان نزد پدر شیخ احمد، آخوند ملاّجعفر، درس خوانده بود، به علاوه شیخ احمد از هم‌درسان او در کرمان به شمار مى‏‌آمد؛چنان‏که پس از خروج میرزا آقاخان از کرمان، شیخ احمد هم از کرمان خارج شد و همراه میرزا آقاخان به تهران و اسلامبول و سرانجام، قبرس رفت و در قبرس باهم با دو دختر یحیى صبح ازل ازدواج کردند. آن دو از یک مرام و مسلک پى‏روى مى‌‏کردند و سرانجام، در تبریز در کنار هم به قتل رسیدند.(8)

✡️ تکاپوهای بابی میرزا آقاخان کرمانی (١):
? برگی دیگر از پروندهٔ #بت‌شناسی

۱_میرزا عبدالحسین بردسیری مشهور به #میرزا_آقاخان_کرمانی یکی از تکاپوگران شناخته‌شدهٔ #بابی (ازلی) در عصر قاجار است. او، با شرکت در مجالس ملا محمدجعفر کرمانی (پدر شیخ احمد روحی) به بابیان پیوست.

۲_میرزا آقاخان و #شیخ_احمد_روحی در کرمان، تبلیغ #آیین_باب، و نیز مبارزه با #بهائیان را – اما در لباس اسلام – پی می‌گرفتند.

۳_ نخستین سفر مهم میرزا آقاخان – که در تاریخ ثبت شده – سفر اصفهان اوست. میرزا آقاخان، مدتی در اصفهان، میهمان هم‌کیش خود، #میرزا_نصرالله_ملک‌المتکلمین بود.

۴_ مدتی پس از رسیدن میرزا آقاخان به اصفهان، شیخ احمد روحی نیز به آن‌جا آمد. ایشان، سپس به تهران رفتند. توقف میرزا آقاخان در تهران، مدتی به طول انجامید، و سبب آن نیز وجود تعداد بیشتری از #هم‌فکران او در آن شهر بود.

۵_ منزل پایانی آن دو تکاپوگر بابی (ازلی) در ایران، شهر رشت بود. آنان، ایران را از راه رشت، ترک کردند، و سرانجام، به اسلامبول رسیدند. ایشان، مدتی پس از ورود به اسلامبول، به #قبرس رفتند، و دو ماه در آن‌جا ماندند.

۶_ آنان، بعد از دیدار با #میرزا_یحیی_صبح_ازل، با دو تن از دختران او ازدواج کردند. آن‌چنان که یکی از آگاهان بابی نگاشته، میرزا آقاخان، پس از وصلت با دختر صبح ازل، به تبلیغ «آن آیین نو» اشتغال داشته است.

✡️ تکاپوهای بابی میرزا آقاخان کرمانی (٢):
? برگی دیگر از پروندهٔ #بت‌شناسی

۱~میرزا آقاخان، چندسالی در اسلامبول بود تا این‌که #سید_جمال‌الدین_افغانی به آن‌جا آمد. در آن زمان (۱۳۱۰ق.)، «جنبش اتحاد اسلام» به رهبری سید جمال‌الدین، آغاز شد.

۲~#میرزا_آقاخان_کرمانی و شیخ احمد، در میان فعال‌ترین همکاران سید جمال‌الدین جای گرفتند. این تکاپوها، واکنش دولت ایران را در پی داشت، و سرانجام، به دستگیرشدن آن‌دو انجامید.

۳~ با کشته‌شدن ناصرالدین‌شاه قاجار توسط #میرزا_رضا_کرمانی، دولت ایران – که به‌درستی، سید جمال‌الدین، میرزا آقاخان، و شیخ احمد را از عاملان آن کار می‌دانست – سید جمال‌الدین را از دولت عثمانی خواست.

۴~ #سلطان_عبدالحمید از تحویل او سر باز زد، اما میرزا آقاخان و شیخ احمد را پیش از آن به ایران فرستاده بود. این دو، سرانجام، در اوایل سال ۱۳۱۴ق. در تبریز به‌دست محمدعلی‌میرزا ولی‌عهد کشته شدند.

۵~ نکتهٔ مهمی که در سرگذشت میرزا آقاخان باید مورد توجه قرار گیرد، #ثبات_کیش اوست. دیدگاهی که اکنون دربارهٔ میرزا آقاخان رایج است، آن است که او، پس از ورود به عثمانی، به‌تدریج با اندیشه‌هایی دیگر آشنا شد، و سرانجام، از #بابی‌گری دست شست، و به یک #آزادی‌خواه تمام‌عیار که با اصل دیانت بیگانه بود، بدل گردید.

۶~ با این حال، متون و اسناد تاریخی، جز این می‌گویند. بر اساس آن‌ها، باید گفت که میرزا آقاخان تا پایان، در مسیر رواج #آیین_باب گام برمی‌داشت. او، حتی کتاب‌های ضددینی و گاه #ضدبابی خود مانند «صد خطابه» و «سه مکتوب» را برای همان مقصود نگاشت!

✡️ تکاپوهای بابی میرزا آقاخان کرمانی (٣):
?برگی دیگر از پروندهٔ #بت‌شناسی

۱| این کار، در نگاه نخست، ممکن است غریب و نامعقول بنماید، اما باید دانست که این دو کتاب، توسط #بابیان (ازلیان) نسخه‌برداری شده، و پخش می‌شدند!! به‌عنوان نمونه، نسخه‌ای از کتاب «صد خطابه» در دست است که توسط میرزا مصطفی کاتب رونویسی شده است.

۲| این شخص، یکی از فعالان #بابی بود، و زندگی خود را با رونویسی و فروش #آثار_بابی می‌گذراند. با فرض پذیرش تغییر کیش میرزا آقاخان، آیا می‌توان پذیرفت که میرزا مصطفی کتابی ضد دینی و ضدبابی را رونویسی کرده، و پخش کند؟!!

۳| #میرزا_آقاخان_کرمانی در حدود سال ۱۳۱۰ق. (حدود سه سال پیش از مرگ)، کتابی را با عنوان «فصل الخطاب فی ترجمة احوال الباب» تهیه کرد، و به جانب‌داری از آیین او پرداخت. هم‌چنین، در نامه‌ای که در سال ۱۳۱۲ق. به یکی از بستگانش در کرمان نگاشت، احکام #آیین_باب را «قوانین آسمانی» خواند!

۴| بنابراین، برای نگارش کتاب‌های ضد دینی میرزا آقاخان کرمانی بایدبه دنبال دلیلی دیگر می رفت، و نگارش آن‌ها را نمودی از همان سنّت #نهان‌زیستی بابیان (ازلیان) در عصر قاجار دانست.

۵|ماجرا از این قرار است که مبلّغان #بابی_مخفی از آثار به‌ظاهر ضددینی میرزا آقاخان کرمانی چون #صد_خطابه بدین شکل بهره می‌بردند که: ابتدا با دادن این کتاب به مخاطب او را با هر نوع دین مخالف می‌کردند.

۶| پس از آن، با به‌دست دادن کتاب دیگر میرزا آقاخان به‌نام #هشت_بهشت (که در تأیید آیین باب است)، #بابیت را طریقتی مناسب خوانده و #باب را یک «مصلح اجتماعی» که می‌خواست #خرافات دینی را براندازد، معرفی می‌کردند و مخاطب را وارد مسلک بابیت می‌کردند!

✍ سیدمقداد نبوی رضوی

? پی نوشت ها:

1ـ فریدون آدمیت، اندیشه‏‌هاى میرزا آقاخان کرمانى، تهران، پیام، چ 2، 1357، همان، ص 14.

2و 3 ـ همان، ص 145.

4و 5 ـ همان، ص 16 / ص 16 تا 18 / ص 18و 19 / ص 14 و 15 / ص 18 و 19.

6و 7ـ ر.ک: همان، ص 132 و 133.

8ـ ر.ک: همان، ص 135 و 136.

_