محمدرضا جعفری
تدوام پدیده گردوغبار از ابتدای سال جاری تاکنون مشکلات و مخاطرات زیادی برای جامعه ایجاد کرده است. از طرفی پدیده گردوغبار تاثیر یکسانی بر طبقات اجتماعی و مناطق مختلف کشور نگذاشته است و طبقات فرودست و مناطق حاشیهای با شدت بیشتری با این مشکل دستوپنجه نرم میکنند.
مقابله با پدیدهای مثل گردوغبار با اقداماتی در جهت کاهش این پدیده و افزایش تابآوری در برابر آن صورت میگیرد. در این میان، مسئله اساسی در این مورد زیست فردی و حیات اجتماعی در شرایط استمرار وقوع پدیدهی گرد و غبار است. ما باید از تعیین آسیبپذیری و اثرات مختلف این پدیده فراتر رفته و نگاه خود را بر نحوه و شیوههای تداوم حیات باکیفیت و رفاه عمومیکه امکان تابآوری در شرایط بحرانی را میسر میکند متمرکز کنیم. از سویی دیگر عدم توسعه یافتگی چگونگی مقابله در برابر پدیدهای مثل گردوغبار خود را نشان میدهد؛ به عنوان نمونه در استان خوزستان، صدمات ناشی از جنگ و فرسودگی زیرساختهای شهری و روستایی و عدم توسعه زیرساختهای اقتصادی و اجتماعی متناسب با افزایش جمعیت، باعث شده که شرایط استاندارد زندگی از زیستمندان آن دریغ شود. فقر، محرومیت و بیکاری، فقدان امکانات اجتماعی و فرهنگی، ضعف در خدمات پزشکی، بهداشتی و آموزشی از عوامل ایجاد نارضایتی عمومیاز زندگی در استانهایی مثل خوزستان است که نتیجه آن به شکل مهاجرتهای گسترده نمود پیدا کرده است. آمار رسمیکشور نشان میدهد که استان خوزستان با دارا بودن ۶ درصد جمعیت کشور رتبه دوم در تولید ناخالص ملی را دارا است. ۷۰ درصد نفت کشور و ۵۰ درصد محصولات پتروشیمیدر این استان تولید میشود. خوزستان جایگاه دوم در تولید محصولات کشاورزی و جایگاه دوم در تولید فولاد کشور را دارد و دارای ۵۰ میلیون تن ظرفیت بندری است.
اما با این وجود، خوزستان با معضلاتی عمیق از جمله نرخ بالای بیکاری، مهاجرت و فقر در کنار فرسودگی زیرساختهای شهری و روستایی همچون آب، برق، گازرسانی و راهها دست به گریبان است. بد نیست بدانید كه در مطالعات متعددی که برای دستیابی به درجه توسعهیافتگی استانها صورت گرفته شاخصهای مربوط به زیرساختهای بهداشتی-پزشکی، خدمات بهزیستی-اجتماعی، ارتباطات و ارتباطی، فرهنگی، آموزشی، تفریحی، حاملهای انرژی و نیز شاخصهای اقتصادی همچون نرخ اشتغال و بیکاری، سپردههای بانکی بررسی شده است. بر اساس این مطالعات در مورد خوزستان میتوان به موارد ذیل اشاره کرد؛ قرار گرفتن در رتبه دوم بیکاری در تابستان ۹۷، رتبه ۲۵ در میزان درجه توسعهیافتگی میان استانهای کشور، رتبه ۲۰ میان استانها در جمعیت فقیر، قرار گرفتن در گروه ناامن غذایی میان استانهای کشور، رتبه ۲۳ در میزان پسانداز مالی، دارا بودن رتبه اول در فرستادن مهاجر به دیگر استانها در بازه زمانی ۹۵-۹۰، رتبه ۱۵ در میان استانهای کشور از لحاظ دسترسی به شاخصهای بهداشت و درمان، رتبه ۱۸ در ارتباط با ۷ شاخص اقتصادی، رتبه ۱۰ در ارزیابی و تحلیل شاخصهای توسعه انسانی در مناطق شهری کشور و نیز رتبه ۱۲ در سطح کیفیت زندگی میان استانهای کشور. این مسائل نشان از واقعیتی تلخ از سیمای توسعهنیافتگی خوزستان و شرایط زیستی ساکنانش دارد؛ واقعیتی که بحرانهای محیط زیستی مانند گردوغبار به صورت مکرر و مستمر و با شدت بالا به وخامت آن افزوده است. از طرفی قدرت ایجاد شرایطی برای تابآوری در برابر این پدیده از دست رفته است. همه این موارد باعث شده که رضایتمندی که بر اساس میزان برخورداری و دسترسی به منابع رفاهی از زندگی مطرح میشود وجود نداشته باشد.
به هر حال، با این فرض که امکان کنترل و توقف پدیده گردوغبار در کوتاهمدت به دلایل شکل ساختار حکمرانی و با توجه به تغییرات اقلیمیو سیاستهای آبی در کشور و منطقه وجود ندارد، دو نوع مواجهه با پدیده گردوغبار باید در دستورکار قرار بگیرد. اولین اقدام آغاز یک بسته توسعه انسانی است که شاخصهای کلاسیک توسعه را به وجود آورده و ارتقاء دهد. دومین اقدام نوآوری و خلاقیت در اداره شهرها و روستاها و تغییر فضاهای کلاسیک و ایجاد فضاها و روشهای جدید زیست اجتماعی است. سیاستهای بسته توسعهای به مسئله رفاه و ارتقای سطح زیست مربوط شده و در جهت از بین بردن فقر و محرومیت و بیکاری و بهبود شاخصهایی که وضعیت بهداشت، آموزش و فرهنگ یک جامعه را مشخص میکند هدفگذاری میشود. همچنین افزایش دستمزدها، پرداخت پاداشهای مالی، ارائه تسهیلات تفریحی و فرهنگی از سوی کارفرماها، پرداخت حق شرایط سخت و تغییر قوانین بازنشستگی در این مناطق از دیگر اهداف این بسته توسعه انسانی است.
همچنین تحول در معماری و برنامهریزی شهری، گسترش زیرساختهای دولت الکترونیک، بهینهسازی اماکن عمومی، بالابردن سطح خدمات پزشکی و آموزشی و رفاهی، کاهش ساعات کاری در فعالیتهای بیرونی و افزایش دستمزدها، تغییر نظامنامه مهندسی ساختمان برای الزام پیمانکاران به تطابق با معیارهای توسعه پایدار، پرداخت تسهیلات بهسازی خانهها از جمله مواردی است که میتواند از رنجش زندگی در گردوغبار بکاهد. بخشی از این موارد باید با هدف ظرفیتسازی و تابآوری ساختاری در مقابل پدیده گردوغبار اجرایی شود. به عنوان نمونه گسترش دولت الکترونیک نیاز حضوری به انجام مراحل اداری و میزان رفتوآمد در فضای آزاد را کاهش میدهد. بخش بزرگی از ازدحام شهری مربوط به انجام کارهای اداری و بانکی است و بروزرسانی سیستم بروکراتیک با نگاه به تجربیات کشورهای پیشرفته از این ازدحام شهری کم میکند. در بخش ساختوساز هم باید به ساخت منازل مسکونی طبق معیارهای پایداری به لحاظ نوع مصالح، ورودیها و منافذ، چیدمان معماری برای کاهش نفوذ گردوغبار و هوای آلوده و گرم به داخل ساختمان، نصب دستگاههای تهویه در منازل تازهساز و ادارات و پرداخت وامهای کمبهره برای بهبود وضعیت خانههای قدیمیو مناطق محروم توجه شود.