ابن مُقله شیرازی، خوشنویس بدون دست
هنر خوشنویسی و اینکه نوشتن و کتابت کردن بجز آنکه عملی برای بیان مفهوم و منظور باشد، ارزش هنری و زیبایی‌شناسی نیز داشته باشد، از مرد خوش‌ذوق و ادیب و هنرمندی از اهالی شهر بیضا به نام ابن‌مُقله بیضاوی شیرازی (۲۷۲- ۳۲۸ هجری قمری) برخاسته است. او مبتکر و بنیانگذار شش خط یا قلم خوشنویسی به نام‌های نسخ، ثلث، توقیع، رقاع، محقق و ریحان بود که هنوز نیز شهرت و کارآیی و تداول خویش را حفظ کرده‌اند. ابن‌مقله همچنین واضع اصول دوازده‌گانه خوشنویسی است که همچنان پس از ۱۱۰۰ سال از زمان زندگی او، جزو اصول اساسی هنر خطاطی دانسته می‌شوند.
ابن‌مقله سرنوشت دردناکی داشت. سخن‌چینان و رقبا و حسودان دستگاه خلافت عباسی و کسانی که تاب تحمل هنر بی‌همتا و نوآوری‌های بی‌بدیل او را نداشتند و نمی‌توانستند جایگاهی در حد و اندازه او در هنر زمان خود داشته باشند، چندین بار و به تناوب، افکار عمومی و خلفای عباسی را علیه او تحریک کردند و شوراندند. با این اتهام که ابن‌مقله خط قرآن را با خط اختراعی خود «نسخ» کرده است. در واقع نام «نسخ» برای خط مشهوری که ابن‌مقله بنیان نهاد، توسط بدخواهان و کینه‌توزانی که علیه او فعالیت می‌کردند و برای تخریب او وضع شد، اما به زودی به نامی افتخارآمیز برای این خلاقیت ابن‌مقله تبدیل گردید؛ چرا که عمده قرآن‌های پس از ابن‌مقله به خط نسخ نوشته می‌شدند و هنوز نیز به همان خط نوشته می شوند.
با این همه، تحریک‌های بی‌وقفه به نتیجه می‌رسد و خلیفه راضی‌بالله دستور به قطع دست راست ابن‌مقله را می‌دهد. همان دستی که خوشنویسی فارسی و عربی از آن دست معنا و هویت گرفته است. فرمان خلیفه اجرا می‌شود، اما ابن‌مقله کوتاه نمی‌آید. او قلم به بازوی دست قطع شده خود می‌بندد و باز هم به خط «نسخ» می‌نویسد. نوشتن با دست چپ را نیز تمرین می‌کند. بار دیگر سعایت‌ها و سخن‌چینی‌ها بالا می‌گیرد. این بار آن هنرمند پیشرو و یگانه دوران را به دست شکنجه می‌سپارند، زبانش را می‌بُرند و سپس او را می‌کشند.
بسیاری از هنرمندان و ادیبان و سخنوران و از جمله سعدی و خواجوی کرمانی در سجایای هنر و جایگاه هنری ابن‌مقله گفته و نوشته‌اند. از او چند نامه و دو کتاب به نام‌های «رساله فی علم الخط و القلم» و «رساله فی میزان الخط» برجای مانده که در کشورهای مصر، لبنان، تونس و مراکش منتشر شده‌اند. هیچکدام از آثار ابن‌مقله در ایران چاپ و منتشر نشده‌اند.
برای آگاهی بیشتر بنگرید به:
ابن‌ندیم، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، ۱۳۸۱.
بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران، ۱۳۵۸.
فضائلی، حبیب‌الله، اطلس خط، چاپ دوم، اصفهان، ۱۳۶۲.
