قبل از پرداختن به موضوع اهمیت تجاری کریدور «زنگزور» بر اساس تحقیق از منابع تاریخی در جواب دوستانی که بر موضع کشتار مسلمانان توسط ارامنه در منطقه مورد نظر ویا مبارزه با نفوذ ترک ها یا حتی زدودن فرهنگ ایرانی در زمان حکومت استالین در گستره شوروی بزرگ اشاره می شد و ادعای محکم بر قطع ارتباط با قرار دادن تنگه «زنگزور» در جغرافیای ارمنستان است را به شرح مختصر از تاریخچه «سیونیک» مقدمه ای را خواهم نوشت، بر اساس آنچه در منابع موثق قید شده است زنگزور یکی از مهمترین مراکز مبارزه خرمیان با اعراب بود. جاویدان، جوانشیر و بابک حدود ۳۰ سال در مقابل هجوم خلفای عباسی مقاومت کردند در این دوران زنگه زور یکی از مناطق فرماندهی مقاومت بود.
این منطقه در دوران حمله امیر تیمور نیز جزو مناطقی بود که مقاومت شدیدی از خود نشان داد و صدماتی جدی به سپاه گورکانیان وارد نمود همین مسئله باعث کوچ دادن بخش زیادی از اهالی منطقه به افغانستان می شود.
«زنگزور» در دوران استیلای امپراتوری روسیه دارای ۱۴۹روستای ترک نشین و ۸۱ روستای ارمنی نشین وجود داشت. در سالهای ۱۹۰۵-۱۹۰۷و ۱۹۱۴-۱۹۲۰ قتل عامهای وسیعی توسط ارامنه افراطی در این منطقه رخ داد و ۱۱۵ روستای مسلمان نشین در طی آن سالها از روی زمین برای همیشه محو شدند و ۴۴۷۲ کودک و زن به قتل عام رسیدند. در دوران حاکمیت شوروی «زنگزور» شرقی شامل زنگیلان، قوبادلی در منطقه آذربایجان و سایر مناطق در حوزه ارمنستان قرار گرفت.
در سالهای واپسین شوروی آخرین نمایندگان آذربایجانی ساکن در «زنگزور» که در چارچوب ارمنستان زندگی می کردند از زمین های آبا و اجدادی خود رانده شده و در معرض ترور دسته جمعی قرار گرفتند . بعد از آن سالها و در دوران بعد از استقلال ارمنستان دیگر اثری از مسلمانان در این منطقه نمانده و حتی آثار تاریخی مسلمانان تخریب شده است .
پیدایش موضوع کریدور«زنگزور»
بعد از اشغال اراضی آذربایجان توسط ارامنه در اوایل دهه نود، منطقه قره باغ هر از چندگاهی صحنه درگیری سربازان دو کشور و تبادل آتش فی مابین ارتش دو کشور بود. در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ مجددا درگیری های مرزی آغاز شد اما این بار قضیه فرق می کرد و آذربایجان به سرعت شروع به پیشروی کرد و در ۴۴ روز یعنی تا ۱۰ اکتبر توانست بخش قابل توجهی از اراضی خود را بازپس بگیرد و در حالی که ارتش آذربایجان از شهر شوشا به خانکندی پایتخت مشرف بود، در شهر مسکو و با وساطت روسیه ، توافق صلحی با ارمنستان امضا نمود.
نهمین بند این توافقنامه به صورت ذیل می باشد:
«کلیه فعالیت‌های اقتصادی و حمل و نقل در منطقه بلامانع است. جمهوری ارمنستان ایمنی ارتباطات حمل و نقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را به منظور سازماندهی حرکت بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و بار در هر دو جهت تضمین می‌کند. کنترل حمل و نقل توسط ارگان‌های سرویس مرزی FSB روسیه انجام میشود. با توافق طرفین، ساخت زیرساخت‌های جدیدی که جمهوری خودمختار نخجوان را با مناطق آذربایجان پیوند می‌دهد، انجام میشود»
این مسیر اتصالی همان چیزی است که امروزه دالان «زنگزور» شناخته می شود و آذربایجان بر اجرای این بند مصرانه تاکید می کند تا طبق توافق دالان لاچین را که در اختیار ارامنه گذاشته و ارتباط بین خانکندی با ارمنستان برقرار شده حالا باید از طریق این کریدور ارتباط بیواسطه بین نخجوان با سایر ارضی آذربایجان را برقرار کند.
از اهمیت دیگر این دالان ارتباطی برای آذربایجان این است که از طریق خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی به ترکیه و اروپا گاز می فرستد و در تلاش برای تقویت روابط خود با چندین کشور به ویژه افزایش نفوذ خود است.
ارمنستان همواره در تکاپو برای رفع انسداد حمل و نقلی و خروج از انزوا است. این کشور با چهار کشور ایران، آذربایجان، ترکیه و گرجستان همجوار است. اما بعد از استقلال به دلیل اشغال قره باغ مرزهای ترکیه و آذربایجان به روی این کشور بسته بوده و تنها دو مسیر ارمنستان و گرجستان به روی ایشان باز بوده که هر یک از این دو مرز نیز برای خود چالشهای خاصی دارند. به همین خاطر ارمنستان مخالف کریدور زنگه زور نیست چرا که حتما خود نیز در این قضیه ذینفع خواهد بود اما با صورتبندی مسئله مشکل دارد
ترکیه هم در سالهای اخیر حامی آذربایجان بوده است و در جنگ دوم قره‌باغ نیز از آذربایجان حمایت کرد. در صورت افتتاح این دالان، حجم تجارت ترکیه نه تنها با آذربایجان بلکه با کل منطقه خاورمیانه افزایش خواهد یافت. با افتتاح کریدور زنگزور، روابط اقتصادی، لجستیکی و سیاسی کشورهای ترک تقویت خواهد شد. کریدور زنگزور این پتانسیل را دارد که ستاره طلوع جهان ترک باشد.
و اما ایران ؟
آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی، در تاریخ ۲۸ تیر ۱۴۰۱ در دیدار آقای رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با ابراز خرسندی از بازگشت قره‌باغ به آذربایجان فرمودند: «اگر سیاستی مبنی بر مسدود‌کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد؛ چرا‌که این مرز، یک راه ارتباطی چند هزار ساله است.» ایشان همچنین در دیدار آقای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه نیز گفتند: «جمهوری اسلامی، سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته‌شدن مرز ایران و ارمنستان شود هرگز تحمل نخواهد کرد» این صریح ترین موضع از طرف مقام اول سیاست ایران به حاکمان صاحب نفوذ در منطقه و جنگ احتمالی قفقاز بود .
جمهوری اسلامی ایران بر اساس یک سیاست اصولی و منطقی، از تمامیت ارضی کشورهای همسایه حمایت کرده و ضمن مخالفت با اشغال یا تجزیه این کشورها، بر تغییرناپذیر‌بودن مرزهای جغرافیایی اصرار می ورزد. ایران، همان گونه که با اشغال قره‌باغ و هفت شهر دیگر آذربایجان توسط ارمنستان، مخالف بود با اشغال بخش‌هایی از ارمنستان به بهانه اتصال ترکیه به باکو نیز مخالفت می‌کند. علت این است که نقض تمامیت ارضی کشورها و تغییر مرزهای جغرافیایی، آسیب‌ها و تهدیدهای امنیتی جدی را برای منطقه ایجاد کرده و پیشرفت اقتصادی کشورها را دچار اختلال می‌نماید. خوشبختانه، با کاهش اختلافات باکو و ایروان و تمایل طرفین برای حل اختلافات خود از طریق مسالمت‌آمیز، احتمال درگیری بین این دو کشور ضعیف شده است اما کماکان تحریک ترکیه از سوی ناتو برای عبور از ارمنستان و رسیدن به دریای خزر، ادامه دارد.
در این برهه که با توجه به جنگ اوکراین، احتمال طراحی مجدد برای تغییر مرزهای جغرافیایی وجود دارد، اعلام موضع حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در سخنرانی یکم فروردین ماه 1402 در حرم مطهر رضوی (ع) حائز اهمیت تلقی می شود. این بیانات مبنی بر حمایت از جبهه‌ی مقاومت است، و نفی حضور در جنگ اوکراین که قاطعانه آن را رد کردندو فرمودند : «بدروغ ادّعا کردند که ایران در جنگ اوکراین مشارکت دارد ابداً چنین چیزی نیست ما هیچ مشارکتی نداریم. جنگ اوکراین را در واقع آمریکا راه انداخت برای گسترش ناتو به سمت شرق مقدّمات این جنگ را در واقع آمریکا به وجود آورد.»
ایران همواره در تریبونهای رسمی از ایجاد دالان «زنگزور» به عنوان بر هم زدن مرزهای سیاسی یاد کرده و ایجاد مسیر «زنگزور» را با عنوان “قطع مرز تاریخی ایران و ارمنستان ” خطاب کرده اند.
برخی تحلیلگران ایرانی نیز برای این دالان عنوان دالان تورانی ناتو را انتخاب کرده اند و تذکر میدهند که علاوه بر حوزه ترانزیت و انرژی، تصرف بخش جنوبی ارمنستان و در آینده عضویت آذربایجان در ناتو، عملا پای ناتو و همچنین اسرائیل را به دریای خزر باز می‌کند و بدین ترتیب از جهت امنیتی نیز تهدیدکننده ایران است.
و اما شریک مهم و تجاری ایران در منطقه چه منافعی در «زنگزور» دارد ؟
در یادداشت قبلی اشاره ای به منافع اقتصادی چین داشتم که پتانسیل حمل و نقل کالا از چین قطب اصلی اقتصاد جهان محسوب میشود. مسیر ایجاد شده از طریق دالان «زنگزور» می تواند یک مسیر کانال سوئز باشد.با توجه به اینکه تقریباً ۱۲ درصد تجارت جهانی از طریق این کانال انجام می شود، می توان به اهمیت اقتصادی شریان های حمل و نقل جایگزین از جمله کریدور «زنگزور» در زیرساخت های حمل و نقل اوراسیا پی برد. به همین دلیل کشورهای آسیای مرکزی علاقه زیادی به استفاده از کریدورهای حمل و نقل جدید از جمله فرصت های ترانزیتی آذربایجان دارند. در کل چین از ایجاد راه ابریشم نو بین چین و اروپا استقبال می کند.
ناتو و اسرائیل در منطقه دنبال چه هستند ؟
ناتو پس از فروپاشی شوروی با رویکرد حرکت به سوی شرق، به‌دنبال این بود که با کمک ترکیه به‌عنوان یکی از اعضای ناتو، از مسیر نخجوان – باکو به دریای خزر دسترسی پیدا کند و به مرز روسیه برسد. بر این اساس اعضای ناتو نیز، از بازشدن مسیری که ترکیه را با تغییر مرز ارمنستان به باکو متصل کند، حمایت می‌کردند. به‌دنبال این تحولات، جمهوری آذربایجان، نیروی نظامی خود را از شهر کلبجر در خاک خود، به سمت شهرهای گوریس و سیسیان در ارمنستان روانه کرد و هم‌زمان رزمایش مشترک کشورهای آذربایجان و ترکیه و پاکستان در نخجوان برگزار شد و این تصور عمومی را ایجاد کرد که جمهوری آذربایجان به دنبال نقض تمامیت ارضی ارمنستان و پیشروی در شمال «استان سیونیک» و تغییر مرزهای جغرافیایی از طریق قطع ارتباط ارمنستان با ایران است.
شواهد نشان می داد که رژیم صهیونیستی نیز، در پشت‌صحنه از تشدید اختلافات آذربایجان و ارمنستان و به‌خصوص مسدود‌شدن مرز ایران و ارمنستان حمایت می‌کند. در این رابطه نیزحضرت آیت‌الله خامنه‌ای روز یازدهم مهرماه۱۴۰۰ در ارتباط تصویری با دانشجویان دانشگاه افسری امام حسین علیه‌السلام، نکات مهمی را در ارتباط با حوادث جاری در کشورهای همسایه شمال غربی ایران بیان کردند. ایشان با تأکید بر اینکه همه باید سعی کنند که ارتش‌ها را مستقل، متکی به ملت‌ها و هم‌افزای با ارتش‌های دیگرِ همسایگان و دیگرِ ارتش‌های منطقه قرار بدهند، فرمودند:«این حوادثی هم که در شمال غربی کشور ما، در بعضی همسایه‌ها در جریان است، چیزهایی است که بایستی با همین منطق حل بشود البته کشور ما و نیروهای مسلح ما، با عقلانیت عمل می‌کنند. در همه مسائل شیوه عقلانیت است -اقتدار همراه با عقلانیت- و دیگران هم خوب است با عقلانیت عمل بکنند و نگذارند که این منطقه دچار مشکلی بشود.» رهبر انقلاب، نصیحت خیرخواهانه‌ای هم خطاب به برخی از کشورهای منطقه داشتند و گفتند: «آن کسانی که برای برادران خود چاه می‌کنند، خودشان اول در چاه می‌افتندمتعاقباً رزمایش عظیم نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران که در شمال غرب کشور با نام خیبر برگزار شد، به‌عنوان یک اقدام بازدارنده موجب تقویت امنیت منطقه و تجدید نظر در رویکردهای همسایگان ایران شد.
کریدور «زنگزور »چه تغییری ایجاد خواهد کرد؟
از آنجایی که چندین بازیگر در کریدور زنگزور منافع متفاوتی دارند، منافع متضاد نیز باعث تنش در منطقه می شود. گشایش این کریدور اتصال همه کشورهای منطقه و سایر مناطق را آسان‌تر می‌کند و تنش‌ها با روابط اقتصادی جدید و همچنین تقویت رونق با تقویت روابط تجاری و لجستیکی جایگزین تنش‌ها میشود.
توسعه مسیر حمل و نقل ترانس خزر و کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب به معنای تقویت خطوط تامین و موقعیت ترانزیتی اوراسیا است. باید گفتمانی ایجاد کرد که در آن منافع برای همه کشورهای منطقه به منصه ظهور برسد. علاوه بر این، اگر راه‌هایی با عقل سلیم برای توسعه روابط تجاری و سیاسی بدون حذف هیچ یک از بازیگران منطقه‌ای جستجو شود، می‌تواند ایده‌ها و پیشنهادهای راه‌حلی جدید را اجرا کند.
در حالی نگارش این یادداشت طولانی برای تبیین منافع مناقشه در« زنگزور» به اتمام می رسد که تحرکات جدی در جبهه ارمنستان و آذربایجان با آرایش نظامی در مرزها صورت گرفته است باقری کنی معاون وزیر امور خارجه برای جلوگیری از جنگ احتمالی به ایروان رفته است و نیروی زمینی سپاه و ارتش ایران در آماد باش نظامی هستند امید است قبل از شعله ور شدن آتش جنگ در منطقه مهم قفقاز جنوبی با تحکیم روابط دیپلماتیک موضوع کریدور مورد منازعه رفع شود که با توجه به بررسی های بعمل آمده یکی از پرحاشیه ترین مناقشات منطقه خواهد بود .
شاهرخ احمدزاده
دوم فروردین 1402
