نقش کلیدی دانش در تولید محصول، چهره اقتصاد امروز را به‌کلی دگرگون ساخته است؛ به‌طوری‌که دیگر حجم تولید، معیار دقیقی برای سنجش توان اقتصادی یک کشور نیست، بلکه میزان تولید دانش و محصولات دانش‌محور و صادرات محصولات با فناوری بالا، معیار نوینی برای سنجش قدرت ملی یک کشور در عصر فراصنعتی شده است. یکی از ملزومات بنیادی جهت گذار به چنین اقتصادی )اقتصاد دانش‌محور(، وجود حقوق مالکیت فکری قوی و کارآمدی است که با ایجاد انگیزه در مبدعان و مخترعان به تولید دانش جدید کمک نماید و توان جذب سرمایه‌گذاری خارجی را بالا ببرد. این نهاد باعث افزایش بهره‌وری در بخش‌های مختلف اقتصاد می‌شود و هزینه‌های معاملاتی را کاهش می‌دهد.
علی‌رغم ضرورت‌های فراوان برای وجود حقوق مالکیت فکری کارآمد، مواردی همچون مبهم بودن گسترة حقوق مالکیت فکری و تعیین میزان بهینة حمایت از این حقوق، اجرای مناسب این نهاد در اقتصاد نوین را با چالش‌هایی مواجه ساخته است که باید مد نظر قرار گیرند. مالکیت فکری همانند خلاقیت و قوه ابتکار بشری در زندگی روزمره ما به طور ویژه‌ای نمود پیدا کرده است. هر محصول یا خدماتی که ما در زندگی روزانه استفاده می‌کنیم نتیجه زنجیره به‌هم‌پیوسته‌ای از نوآوری‌های کوچک و بزرگ از قبیل تغییر در شکل‌ها یا بهبود عملکرد یک محصول و روشی است که هم‌اکنون در حال انجام است.
آینده هرجامعه را نخبگان آن جامعه می‌سازند که آنها هم در مراکز آموزشی هر کشوری پرورش می‌یابند سپس در مرکز تولیدی و صنعتی فعال می‌شوند در واقع این افراد هستند که آینده اقتصاد هر کشور را به دوش خواهند کشید؛ بنابراین نیاز بسیار ضروریست که این افراد با حقوق مالکیت صنعتی بیشتر آشنا شوند؛ لذا لازم است برای حمایت و حفظ این حقوق آن را ثبت نمود با ثبت یک اختراع یا علامت یا طرح صنعتی برای مالک آن علاوه بر امتیازات مادی برای جامعه نیز مزایایی را به دنبال خواهد داشت آشنایی با دانش حقوق مالکیت صنعتی و موجبات رشد و پیشرفت خواهد شد.
مالکیت فکری اصطلاحی است برای توصیف ابتکارات، طرح‌ها، نوشته‌ها، فیلم‌ها و موارد دیگری از این نوع و در قالب حقوق مالکیت صنعتی به‌ویژه پروانه اختراع، علایم تجاری، طرح‌های صنعتی و حقوق مالکیت ادبی و هنری از جمله کتاب، ترجمه، داستان و موارد دیگر حمایت می‌شوند.
حقوق مالکیت فکری در معنای وسیع کلمه عبارتست از حقوق ناشی از آفرینش‌ها و خلاقیت‌های فکری در زمینه‌های علمی، صنعتی، ادبی و هنری که از راه دانش، هنر یا ابتکار آفریننده آن پدید می‌آید. هدف از حمایت از این حقوق، تشویق و ترغیب ایجاد آفرینش‌های فکری و آزادسازی دسترسی به آنها با هدف توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و بهبود زندگی بشر است. بر اساس تعریف سازمان جهانی مالکیت فکری، مالکیت فکری عبارت از حقوق قانونی ناشی از فعالیت فکری در زمینه‌های صنعتی، علمی، ادبی و هنری است.
حقوق مالکیت فکری، ابزاری قدرتمند برای توسعه‌ی اقتصادی و ایجاد ثروت بوده و هنوز در تمام کشورها به‌ویژه کشورهای در حال توسعه به بهترین نحو به کار گرفته نشده است؛ بنابراین مالکیت فکری نیرویی است که می‌توان از آن برای پربار کردن زندگی افراد و آینده‌ی ملل از نظر مادی، فرهنگی و اجتماعی استفاده کرد. یکی از عوامل مؤثر بر رشد اقتصادی، مخصوصاً در کشورهای درحال توسعه، نوآوری می‌باشد. استفاده از دانش و نوآوری، تحولات سریع در فناوری تولید را فراهم می‌آورد و از طریق بهبود زمینه‌ساز افزایش بهره‌وری و استفاده کارآمد از، فرایند تولید و یا ایجاد محصولات جدید نهاده‌های تولید خواهد بود. حمایت کافی از مخترعان و نوآورانه و تسهیل ثبت ملی و بین‌المللی حقوق آنها می‌تواند ضمن حمایت از سرمایه‌گذاری از تحقیقات انجام شده، انگیزه اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی را برای تحقیقات و نوآوری‌ها افزایش دهد.
نحوه عملکرد و مکانیزم کار دستگاه و تلاش‌های افراد دیگری که این محصول را بهبود بخشیده‌اند همه توسط حقوق مالکیت فکری مورد حمایت قرار گرفته‌اند.
علامت تجاری
نام و نشان (برند) شرکت می‌تواند توسط حقوق علامت تجاری تحت حمایت قانونی قرار گیرد.
مالکیت صنعتی از اختراعات، علائم تجاری، طرح‌های صنعتی، نشان مبدأ جغرافیایی، مدل‌های مصرفی، مدارهای یکپارچه، نرم‌افزارهای رایانه‌ای، اسرار تجاری و گونه‌های جدید گیاهی حمایت می‌کند. در میان مصادیق مختلف مالکیت صنعتی ثبت اختراع به لحاظ نقشی که در زندگی بشر و پیشرفت انسان‌ها دارد از اهمیت خاصی برخوردار است.
اسرار تجاری، فرمول، رویه، فرآیند، طرح، ابزار، الگو یا مجموعه اطلاعاتی است که در یک کسب‌وکار برای به‌دست‌آوردن مزیت نسبت به رقبا مورد استفاده قرار می‌گیرند و مالکیت فکری انحصاری دائمی را تا آن زمان برای آن در نظر می‌گیرد که افشا نشود، در صورت افشای اسرار اشخاص ثالث قادر خواهند بود از آن بهره‌برداری کنند.
لیسانس عبارت است از اینکه دارنده پروانه اختراع به طور معمول در مقابل دریافت حق امتیاز به دیگری اجازه دهد در مدت مشخص و در قلمروی معین تمام یا برخی از حقوق مالک پروانه اختراع را در خصوص موضوع پروانه اختراع، اعمال نماید.
رایج‌ترین مصادیق مالکیت معنوی، کسب‌وکارهای دانش‌بنیان می‌باشند که با خلق دارایی‌های فکری و هم استفاده از آنها باشد، در این شرایط برای آنکه بتواند از مالکیت فکری حداکثر استفاده را ببرد باید حمایت حقوقی مناسب از دارایی‌های مذکور به عمل آید؛ چرا که در صورت عدم حمایت حقوقی مناسب، این احتمال وجود دارد که دارایی‌های فکری مورد سوءاستفاده‌ی فرصت‌طلبان قرار بگیرند.
یکی از عواملی که می‌تواند منجر به موفقیت کسب‌وکارهای دانش‌بنیان شود، توجه به حقوق مالکیت معنوی می‌باشد. برخی شرکت‌های دانش‌بنیان اطلاعات محرمانه تجاری و فنی ارزشمندی از جمله فهرست مشتریان را در اختیار دارند که از آنها در تاکتیک‌های فروش محصولات استفاده می‌کنند و این اطلاعات در قالب محافظت می‌شود یا شرکت‌هایی طرح‌های جدید هنری خلق کرده‌اند و برای حمایت از تولید،از انتشار » اسرار تجاری « کمك گرفته‌اند. در تمامی موارد ذکر شده، یک شرکت دانش‌بنیان باید بررسی کند که چگونه می‌تواند از مالکیت فکری حداکثر بهره و استفاده را ببرد؛ بنابراین مالکیت فکری اغلب می‌تواند در زمینه‌های توسعه تجاری و استراتژی‌های رقابتی به شرکت شما کمک کند: از طراحی تا توسعه محصول، از تحویل خدمات تا بازاریابی و از خلق منابع مالی تا صادرات و گسترش کسب‌وکار شما به خارج از کشور از طریق قرارداد لیسانس می‌باشد.
ایده‌های نوآور و خلاق اساس کسب‌وکار شرکت‌های خیلی موفق هستند. با این وجود ایده‌های خام از ارزش اقتصادی کمی برخوردارند. برای اینکه شرکت‌ها قادر باشند ایده‌ها را به محصولات و خدمات نوآورانه تبدیل و از آن تحصیل سود کند، نیازمند توسعه و تجاری‌سازی موفق آنهاست. برای تبدیل ایده‌های نوآورانه و اختراعات به محصولات رقابتی، مدیریت و حفاظت مالکیت فکری )به طور خاص گواهی‌نامه‌های اختراع ( حیاتی است؛ چرا که باعث افزایش قابل‌توجه حاشیه‌های سود شرکت‌ها خواهند شد. همچنین شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند با استفاده از اعطای گواهی‌نامه‌های اختراعات و فروش آنها از طریق قراردادهای لیسانس) حق امتیاز (به شرکت‌های دیگر که توانایی و ظرفیت لازم برای تجاری‌سازی آنها را دارند، سود ببرند. چنین کاری علاوه بر اینکه موجب کاهش هزینه‌های جاری شرکت‌های دانش‌بنیان می‌شود، می‌تواند بدون سرمایه‌گذاری کلان برای تجاری‌سازی، موجب کسب درآمد شود، مانند کسب درآمد حاصل از فروش اختراع یا اختراعات کارکنان شرکت‌ها به شخص سوم
یکی از چالش‌های موجود در این خصوص سطح پایین نوآوری بنگاه‌ها می‌باشد. در کشورهای پیشرفته، مدیران بنگاه‌های اقتصادی این فرض را مورد پذیرش قرار داده‌اند که رقبا در جهت تلاش برای تصرف سهم بیشتر از بازار، تا حد امکان نسبت به الگوگیری از محصولات آنها اقدام می‌کنند. به همین دلیل نوآوری در تولید و توسعه محصولات خود را به‌عنوان یکی از فعالیت‌های مستمر جزء برنامه‌های کاری بنگاهشان قرار داده‌اند. حال آنکه در ایران به دلیل محدودیت تعداد نوآوری‌ها و اختراعات حساسیت روی این مسئله بیشتر شده است.
از سایر چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
افزایش روزافزون توانمندی‌های کشورمان در عرصه علم و فناوری، وظیفه رسانه‌ها به‌منظور فرهنگ‌سازی صحیح و جامع به منظور حفظ حقوق اولیه و مسلم پژوهشگران و جلوگیری و به حداقل رساندن از سوءاستفاده‌های احتمالی را دوچندان کرده است. به طور حتم در ادبیات تجاری‌سازی در دنیای امروز، یکی از اصول اولیه برای فروش تکنولوژی، ثبت اختراع در کشور هدف است و تنها در سایه حمایت حقوقی است که فرد می‌تواند با اطمینان خاطر دستاوردهای خود را واگذار نماید.
اصلی‌ترین دارایی‌های شرکت‌های متکی بر فناوری یا کسب‌وکارهای دانش‌بنیان، مقوله فناوری یا به عبارت کامل‌تر مالکیت فکری است. این‌گونه کسب‌وکارها علاوه بر مدیریت کسب‌وکار، انتظار می‌رود این دارایی‌های فکری را نیز در سبد توانمندی‌های خود بگنجانند؛ چرا که در صورت سودآوری شرکت، احتمال آن وجود دارد که دارایی‌های فکری محافظت نشده مورد سوءاستفاده فرصت‌طلبان قرار گیرد. در آخر پیشنهاد می‌گردد که در تهیه و تنظیم قوانین حقوق مالکیت فکری دقت بیشتری به عمل آورده شود و قوانین به‌گونه‌ای وضع گردند که حمایت حقوقی همه‌جانبه خالقان و مبدعان را در بر گیرد و این مهم موجب شکل‌گیری و توسعه کسب‌وکارهای دانش‌بنیان و بقای آنها در دراز مدت می‌گردد. بی‌شک سکوت قانونگذار در این زمینه مانع نوآوری و ظهور کسب‌وکارهای نوین خواهد شد.
منبع:عزیزی, مهدی و معصومه کاظمیان، ۱۳۹۸، اهمیت حمایت حقوقی از مالکیت دارایی‌های فکری و تاثیر آن بر کسب‌وکارهای دانش‌بنیان، چهارمین کنفرانس ملی در مدیریت کسب‌وکار و بازرگانی
