از زمانهای گذشته تاکنون بسیاری از زبانها در دل تاریخ محو شدهاند و در عصر حاضر نیز بسیاری دیگر از زبانها در حال فراموشی و هضم شدن هستند.
یکی از همین زبانها، زبان کُردی است که به علتهای زیادی در حال فراموشی بسیاری از واژگانش است و روز به روز دایرهی لغاتش کوچکتر میشود، شاید به خاطر دلایل زیر
زبانشان رسمی نیست
در مدارس تدریس نمیشود
هجوم واژگان فارسی
عصر فناوری و جهانی شدن
نداشتن تعصب کافی روی زبان خود
البته این روند نابودی زبان به تدریج و آرام است، به این صورت است که در طی روزگار، لغات بیشتری از زبان کُردی مورد فراموشی قرار میگیرد و نسل جوان آن لغات را با کلمات فارسی جایگزین میکنند.
زبان کُردی دارای گویشهای متعددی است، در این بین دو گویش کرمانجی و سورانی به علت داشتن رسانههای متعدد و داشتن اقلیم خودمختار کردستان عراق تا حدوی میشه گفت گستردگی دایره واژگانشان از حذف شدن مصون ماندهاند.
کردهای عراق توانستهاند واژگان جایگزین زیادی برای لغات عربی بسازند، مثلا
گَروک برای ماشین
پاریزگا برای محافظه ( استان )
سََروک کومار برای رییس جمهور
و ...
در این بین سرعت نابودی واژههای زبان کردی در ایران خیلی بیشتر است مخصوصا گویش《هورامی》و گویش《کلهری》.
گویش هورامی به علت جمعیت کم در ایران و احاطه شدن توسط گویشوران سورانی تا حدودی در معرض سورانی شدن است، چونکه در سدههای گذشته مناطق دارای گویشوران هورامی خیلی بیشتر بوده و یک زبان ادبی بوده است.
در کردستان عراق نیز گویش هورامی در معرض انقراض است، با بمباران شیمیایی شهر حلبچه توسط صدام، خیلی از این مردمان شهید شدند و سایرین هم به علت رسمی بودن گویش سورانی در عراق مورد تهاجم این گویش هستند.
در حالیکه گویش هورامی با اصالتترین گویش زبان کردی است.
گویش کلهری توسط کردهای استان کرمانشاه و استان ایلام مورد تکلم قرار میگیرد و سرعت فراموشی واژگانش نسبت به گویش سورانی که در استان کردستان تکلم میشود خیلی بیشتر است و شاید به خاطر علتهای زیر باشد:
▪︎نداشتن رسانهها و شبکههای تلویزیونی (چونکه گویش سورانی دارای دهها شبکه تلویزیونی است).
▪︎تعصب کمتر نسبت به گویشوران سورانی
▪︎برخی از مردم این دو استان، زبان فارسی را یک زبان برتر و اداری میدانند و با کودکان خود فارسی حرف میزنند و همین مسئله باعث میشود وقتی که بچهها بزرگ شوند نیز به همان فارسی صحبت کردن خود ادامه دهند.
این مسئله در داخل روستاها کمتر است و در میان قشر کارمند و شهرنشین خیلی بیشتره، مخصوصا در استان کرمانشاه.
نابودی گویش سورانی در واژگانش جزئی و کند است
ولی در گویش کلهری این روند خیلی سریعتر است و بسیاری از واژگان اصیل کردی از دایره لغات روزمرهشان حذف شده است.
در ادامه به واژگان و افعالی از کردی کلهری که در سالهای اخیر حذف و در معرض حذف شدن هستند پرداختهام.
تعدادی از لغات زیر در حدی در معرض فراموشی هستند که من فقط از زبان مادربزرگم شنیدهام.
بسیاری از کلمات زیر توسط بیشتر افراد مورد استفاده قرار نمیگیرد (مخصوصا جوانان) و از مترادفهای کردی و یا معادل فارسی آنها استفاده میشود.
آفرت | Afrat | زن
ماینه | Maina | مونث
نیروک | Nerook | نر، مذکر
ویلکان | weilkan | عروسک
وندیک | Wanadik | پنجره
دروچ | Darwach | پنجره
بژانگ | Bzhang | مژه
بروه | bröa | ابرو
هناس | Hnas | نفس
هرس | Haras | نفس
عرمس | Erms | قطره، اشک
وینه | Wena | صورت
شیوه | Shewa | صورت
رسقال | Rsghal | رخسار، صورت
مژگ | Mezhg | مغز
پرچگ | Prchg | گیس
قژ | ghzh | گیس
زنج | znj | چانه
گمیچه | Gomeicha | مشت
بنگس | Bngs | وجب
وژنی | Wzhne | زانو
جانگیه | Jangia | شقیقه
گورچی | Gorche | کلیه
لیخرو | Likharoo | روده
آرو | Aroo | لثه
کاکیله | Kakila | دندان آسیاب
ملت | Mlt | پوست
کول | Kawl | پوست
توک | Took | پوست
توک | Tök | مو
زیاده | Zeada | سیزده
سبا | Sabaa | صبح
شفق | Shafagh | صبح زود
شوق | Shawgh | نور
حساره | Hsara | ستاره
تروسکه | Tröska | نور ضعیف
چرمولک | Charmoolk | سفید
قولش | Gholash | سیاه
پیر | Pear | پدر
زربرا | Zrrbra | برادر ناتنی
باپیره | Bapirra | شوهر مادر
پل | pall | سنگ
سان | Saan | سنگ
گر | Garr | تپه
بزمار | Bzmar | میخ
شریت | Shreet | طناب
رسن | Rasen | طناب
ریک | Rik | راست
هیل | Hell | خط
کر | Krr | خط
ژار | Zhaar | فقیر
لات | Laat | فقیر
سلپ | Sllp | تفاله
پرو | Parroo | پارچهی کهنه
دلنگ | Dllng | لباس
جیپال | Jipal | لباس
سنیا | Sania | بالش
آسن | Asen | آهن
ماسی | Masi | ماهی
گزی | Gze | جارو
شر | shrr | کهنه
گر | Grr | حرارت
بلازه | Blaza | شعله
بلاچه | Blacha | جرقه
حوش | Hawsh | حیاط
آمیته | Amita | آمیخته
فالی | Fallei | کارگری
دیکه | Deaka | روستا
هاتی | Haate | شاید
مزنم | Mznam | انگار
چمان | Chman | انگار
گرنج | Grnj | برجسته
توز | Tooz | کم
هوز | Hooz | طایفه
رقل | Raghal | لاغر
بزوزگه | Bzözga | لرز
زقوم | Zghom | سرما
بوق | Boogh | هول
دلک | Dalak | هول
مله | Mela | گردنه
کور | Kawr | کوه، سنگ
دول | Dooll | دره
پل | Pal | دره
چته | Chata | راهزن
تلا | Tellaa | چماق
چول | Chooll | خالی
گل | Gal | گروه
کرمژن | Krmzhn | کرم خورده
هاز | Haaz | نیرو
آزا | Azaa | سالم
گوتری | Gootaray | بیخود
عشقال | Eshghaal | حیوان
خاپور | Khapoorr | خراب
خور | Khawr | خراب
آزو | Azaw | مجرد
لار | Laar | کج
هچان | Hchan | فرصت
گماشته | Gomashta | نوکر و کلفت
آلشت | Alsht | معامله
آلوش | Alloosh | التهاب
مزم | Mazm | کوچک
مخته | Mkhta | مشتری
میلکان | Milkaan | منزل
سور | Söar | قرمز
خوره بری | Khoaraberi | پوسیده
چلیس | Chlles | شکمو
هنجل | Hanjal | وسیله
گال | Gaall | دستور
پلامار | Plamar | تجاوز
هلامات | Hlamat | حمله
بخت | Bkht | تهمت
کوک | Kook | غیبت
خوسپ | Khosp | غیبت
خولک | Kholk | تعارف
خریک | Kharik | مشغول
دپیک | Dpiak | امتحان
گی | Gae | نوبت
هوکاره | Hookara | عادت
خی | Khae | عادت
آراسه | Araasa | حاضر
دسپیچگ | Daspechg | بهانه
لاپرتنگ | Laprtng | تیکه انداختن
کردن | Krdn | باز کردن
سرین | Srrin | پاک کردن
خرین | Khrrin | خریدن
رژین | Razhin | سیاه کردن
نورین | Noorin | نگاه کردن
دان | Daan | باز کردن
نان | Naan | بستن
رچیان | Rchian | یخ زدن
رویان | Rawian | رفتن
ژیان | Zhian | زندگی
نوقانن | Nöghann | بستن
کوشانن | Koshann | خاموش کردن
هناردن | Hanardn | فرستادن
نمانن | Namann | خم کردن
پشانن | Pshann | پخش کردن
چقانن | Chghann | کاشتن
هلاتن | Hllatn | بالا آمدن، عصبانی شدن
هلچانن | Halchann | برداشتن
هلوژانن | Halwzhann | انتخاب کردن
هلوشانن | Halwshann | کتک زدن
هلقورانن | Halghorann | نوشیدن
هلکفتن | Halkaftn | رشد کردن
رانان | Ranan | تحریک کردن
رازانن | Razann | آرایش کردن
داهاتن | Dahatn | عادت کردن
داکردن | Dakrdn | خالی کردن
داچقیان | Dachaghian | باز شدن
و ...
مهربان مرادی، ۲۴ خرداد ۱۴۰۴
