دریایِ شمال ایران، بزرگترین دریاچه کره زمین، در مرز آسیا و اروپا و در محل برخورد قفقاز و ایران قرار گرفته.
این دریا نقش بسیار مهمی در زندگی اقتصادی مردم کرانه های خود داشته و دارد، بندرهای آن در گذر زمان از مراکز مهم بازرگانی بوده اند و همچنین دارای اکوسیستم ویژه ای است که اهمیت بسیاری به آن بخشیده.
نام های بسیاری بر این دریا نهاده شده. تا کنون تعداد نام های تاریخی تأیید شده حداقل به 60 نام می رسد. این نام ها که بیانگر جایگاه مهم و استراتژیک این دریا است، تا حد زیادی از نام مردمانی که پیرامون آن سکونت داشتند، سرزمین ها و شهرهای سرشناس هم جوار دریای شمال ایران گرفته شده.
1. وئوروکش :
- به معنای فراخ کرانه ( آبهای فراخ، دریای فراخ) – این نام در کتب مقدس اوستا (1100 – 1200 ق.م) به زبان پهلوی میانه آمده است
2. فراخکرت :
- در آثار به جا مانده از زبان پهلوی و نیز در ویسپرد و هفتن یشت با این نام آمده است.
- ابراهیم پورداوود احتمال داده که نام فراخکرت که در اوستا آمده، همان دریای شمال ایران است، در حالی که مهرداد بهار این دریا را با اقیانوس هند یکی دانسته. ( به نظر می رسد که فراخ کرت اشاره به اقیانوس هند دارد )
3. وَرکان :
- در کتیبه های هخامنشی به ویژه کتیبه بیستون کرمانشاه با این نام آمده است.
4. هیرکانیا :
- نام باستانی دریای شمال ایران که ریشه در نام منطقه هیرکانیا دارد؛ به معنی دریای ورکان یا گرگان – در نوشته های هکتئوس، جغرافیا نگار و تاریخ دان یونانی دوران باستان ( سده ششم پیش از میلاد ) این نام را برای دریای شمال ایران معرفی کرد.
- در کتیبه بیستون، نام های وَرکان، هیرکانیا و گرگان آمده است.
5. ارقانیا ( آرگانیا) :
- ارسطو (348پ.م) و بطلیموس (سده 2 میلاد) این دریا را دریای ارقانیا خوانده اند.
*** گزفنون (سده 4پ.م) هیرکانیا/هیرکانی/هیرکانیه/هیرکانیان/ایرکانیا/ارقانیا را سرزمین جنوب شرقی دریای شمال ایران، که گرگان کنونی باشد، پنداشته است.
- محمدحسن خان اعتمادالسلطنه نیز هیرکانیا یا هیرکانی را سرزمین گرگان امروزی دانسته است.
- همچنین یونانیان و رومیان نیز هیرکانی را همان گرگان کنونی می دانند.
- استاد احمد حامی بر این باور بود که جای هیرکانیای باستانی، گرگان امروزی نبوده است. هیرکانی سرزمینی بوده میان آسوری ها، دریای شمال ایران و در همسایگی اران ها در قفقاز، که امروزه استان آذربایجان شرقی نام دارد. ***
6. دریای عظیم مشرق :
- در یکی از دیرینه ترین مدارک از دریای شمال ایران، که کتیبه ای است از زمان پادشاه آشوری، آدادنراری سوم (در زمان تغییر قرن نهم به هشتم قبل از میلاد مسیح)، این دریا با نام دریای عظیم مشرق نامیده شده است.
7. ساکازنه :
- قوم سکاها/ ساک ها – که همان سگزی ها هستند – پیش از اسکندر مقدونی در کناره غربی دریای شمال ایران ساکن بودند. یونانیان آنها را ساکازنه نامیدند و این دریا را "ساکازنه" خواندند، یعنی مسکن ساک ها / اسکی ها / سیت ها یا سگزی ها.
8. کاسپین :
- به گفته استرابون (63پ.م-20م) کاسپی ها – مردمی ایرانی نژاد- 2هزار سال پیش از میلاد در کرانه جنوب غربی دریای شمال ایران می زیستند، که این دریا به نام آنان، دریای کاسپی خوانده شده است.
- هرودوت (قرن 5 قبل از میلاد) از نام های هیرکانی و کاسپین استفاده کرده، عده ای معتقدند، او اولین فردی است که این دریا را کاسپین نامیده است.
- به این دریا، کاسپین، کاسپیا، کاسپیان، کاسپیانا و کاسپی می گفتند.
9. کَسپی :
- نامی که در ترکمنستان به دریای شمال ایران داده شده است.
10. تبرستان :
- این واژه از نام تپورها گرفته شده، که در روزگار باستان، در نواحی شمالی ایران از بلخ تا آذربایجان پراکنده بودند و بعدها به منطقه مازندران کوچ کردند. این نام، سپس در زبان محلی به معنی کوه می باشد و تبرستان به معنای ناحیه کوهستانی است.
- این دریا با نام های تبرستان، تاپورستان و تپورستان خوانده شده است.
- احمدبن عمربن رُسته، نویسنده کتاب الاعلاق النفیسه (290ه.ق) از دریای شمال ایران به نام های تبرستان، جرجان و باب، یاد کرده است.
- حمزه بن حسن اصفهانی، نویسنده کتاب سنی ملوک الارض و انبیا (سده4 ه.ق) از دریای شمال ایران با نام تبرستان یاد کرده است.
- ابوالفدا در کتاب تقویم البلدان نیز از این دریا با نام تبرستان یاد کرده است.
11. جرجان (فرم عربی گیرگان، گرگان) :
- از این اسم در دوران قرون وسطی استفاده می شد و فقط تا پیش از قرن دهم غالب بود. این اسم توسط اولین جغرافی دانان دوران خلفای عرب به ویژه ابن خردادبه رایج شده بود.
- منطقه گرگان که در دوران هخامنشی یکی از ایالت های آن حکومت بود، و ورکانه نیز نامیده می شد، در سده 3ه.ق/9م از لحاظ پیشرفت کشاورزی و بازرگانی، جایگاه ویژه ای داشت، در آن دوران نیز دریای شمال ایران را دریای گرگان یا جرجان نامیدند.
12. زرایه و روکاشا (به معنای دریایی با خلیج های پهناور):
- تعدادی از جهانگردان و پژوهشگران اروپایی، از جمله ویلیام جگسون بر این باور بودند که در زمان زرتشت پیامبر، دریای شمال ایران با این نام نامیده می شد.
