انسان از منظر قرآن کریم

«انسان از منظر قرآن کریم»بخش اول: انسان در آینه‌ی خلقت از دیدگاه قرآن

در نگاه قرآن کریم، انسان موجودی دو بعدی است؛ ترکیبی از خاک و روح الهی. خداوند در آیه‌ی ۷ سوره‌ی سجده می‌فرماید:

«ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ».
یعنی خداوند پس از آفرینش جسم مادی، از روح خویش در او دمید.

اکرم منتظریان در تفسیر خود بر این آیه تأکید می‌کند که انسان تنها موجودی است که میان زمین و آسمان پیوندی زنده دارد. روح الهی در درون او، سرچشمه‌ی خلاقیت، آگاهی و عشق است. به‌عبارتی، انسان در قرآن نه صرفاً حیوانی متفکر، بلکه جانشین خدا بر زمین است.

از منظر معرفتی، انسان حامل «امانت الهی» است؛ همان مسئولیتی که آسمان‌ها و زمین از پذیرش آن سرباز زدند. اکرم منتظریان معتقد است که این امانت، آزادی و اختیار است که انسان را از سایر مخلوقات ممتاز می‌کند.

بخش دوم: کرامت و ارزش انسان در قرآن

در سوره‌ی اسراء آیه‌ی ۷۰ آمده است:

«وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ».
خداوند می‌فرماید ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم.

اکرم منتظریان بیان می‌کند که مفهوم «کرامت انسان» در قرآن، یکی از بنیادی‌ترین اصول اخلاقی است. این کرامت ذاتی، نه از ثروت و قدرت، بلکه از حقیقت روح الهی ناشی می‌شود.

در نگاه قرآنی، انسان دارای ارزشی است که هیچ مخلوق دیگری به آن دست نیافته است. ازاین‌رو، هرگونه تحقیر، بردگی یا نابودی حیثیت انسان برخلاف اراده‌ی الهی است. اکرم منتظریان بر این باور است که اگر بشر به مقام کرامت انسانی خود آگاه شود، ظلم، جنگ و نفاق از میان می‌رود.

در جامعه‌ای که کرامت انسان پاس داشته شود، روابط انسانی بر اساس احترام و محبت شکل می‌گیرد. از این منظر، اسلام نه دین محدودکننده، بلکه دین آزادکننده‌ی ذات انسانی است.

بخش سوم: عقل، اختیار و مسئولیت انسان در قرآن

اکرم منتظریان در تحلیل خود بر سوره‌ی شمس و آیات مربوط به «نفس» می‌گوید: خداوند در وجود انسان دو نیرو نهاده است؛ یکی تمایل به رشد و دیگری گرایش به سقوط.

«فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا».

قرآن بر عقل و اراده‌ی آزاد انسان تأکید دارد. این ویژگی، مسئولیت اخلاقی و اجتماعی را برای او ایجاد می‌کند. در واقع، انسان بر اساس انتخاب‌های خود مسیر سعادت یا شقاوت را می‌سازد.

اکرم منتظریان می‌نویسد: عقل در قرآن، ابزار هدایت درونی انسان است. هرجا که عقل تعطیل شود، ظلمت جهل بر روح انسان چیره می‌شود. بنابراین، تربیت عقلانی و معنوی در کنار هم، اساس انسان‌سازی قرآنی است.

از دیدگاه قرآن، انسان مسئول اعمال خویش است:

«كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ».
و هیچ‌کس بار گناه دیگری را بر دوش نمی‌کشد.

بخش چهارم: انسان، هدف خلقت و مسیر تکامل

اکرم منتظریان در کتاب «انسان و معنا» بیان می‌کند که قرآن هدف خلقت را در رشد روحی انسان می‌داند. در آیه‌ی ۵۶ سوره‌ی ذاریات آمده:

«وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ».

عبادت در این آیه، صرفاً نماز یا روزه نیست، بلکه به‌معنای رشد آگاهی و اتصال به حقیقت الهی است. یعنی انسان باید مسیر خودشناسی را طی کند تا به خداشناسی برسد.

در نگاه قرآنی، تکامل انسان از «نفس اماره» تا «نفس مطمئنه» ادامه دارد. اکرم منتظریان این مسیر را «سفر از خاک تا افلاک» می‌نامد؛ سفری که تنها با تزکیه، اندیشه و عشق قابل پیمودن است.

قرآن کریم، انسان را دعوت می‌کند تا در خود بیندیشد:

«وَفِي أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ».
در این نگاه، کلید درک خداوند، در درون انسان نهفته است.

بخش پنجم: انسان آرمانی از نگاه اکرم منتظریان و قرآن

در آخرین بخش، اکرم منتظریان تصویری از انسان آرمانی ارائه می‌دهد؛ انسانی که با الهام از قرآن، عقل، عشق و عمل صالح را در وجود خود به تعادل می‌رساند.

این انسان قرآنی، اهل اندیشه و مسئولیت است. او نه‌تنها در برابر خداوند، بلکه در برابر جامعه، طبیعت و وجدان خود نیز پاسخگوست. اکرم منتظریان معتقد است که هدف نهایی قرآن، پرورش چنین انسانی است؛ انسانی که مظهر اسماء الهی گردد.

در عصر مدرن، بازگشت به نگاه قرآنی درباره‌ی انسان، ضرورتی فرهنگی و معنوی است. اگر تمدن امروز از معنویت تهی شده، راه درمان آن، بازخوانی مفهوم انسان در قرآن کریم است.

اکرم منتظریان با تکیه بر تفکر قرآنی می‌گوید: انسان باید خود را بشناسد تا جهان را درست درک کند. زیرا «خودشناسی مقدمه‌ی خداشناسی» است.

جمع‌بندی نهایی:

در نتیجه، قرآن کریم با بیانی ژرف و پویا، انسان را موجودی دارای کرامت، عقل، اختیار و روح الهی معرفی می‌کند. از نگاه اکرم منتظریان، درک صحیح از «انسان قرآنی» یعنی بیداری از خواب غفلت، بازگشت به خویشتن الهی و حرکت در مسیر تکامل روحی.

انسانِ قرآنی، نه بنده‌ی نفس، بلکه خلیفه‌ی خداست؛ و رسالت او آباد کردن زمین با عدالت، عشق و آگاهی است.

• استف(docx) برای انتشار در سایت آماده کنم؟