مشتقات قراردادهایی بین دو طرف هستند که شرایطی را مشخص می‌کنند (به‌ویژه تاریخ‌ها، ارزش‌های حاصله و تعاریف متغیرهای اساسی، تعهدات قراردادی طرفین و مبلغ فرضی) که براساس آنها باید پرداخت‌ها بین طرفین انجام شود.
دارایی ها شامل کالاها، سهام، اوراق قرضه، نرخ بهره و ارز هستند، اما می توانند مشتقات دیگری نیز باشند که لایه دیگری از پیچیدگی را به ارزش گذاری مناسب اضافه می کند.
از دیدگاه اقتصادی، مشتقات مالی جریان‌های نقدی هستند که به صورت تصادفی شرطی شده و به ارزش فعلی تنزیل می‌شوند. ریسک بازار ذاتی دارایی پایه از طریق قراردادهای قراردادی به مشتقه مالی متصل می شود و از این رو می توان آن را به طور جداگانه معامله کرد. دارایی پایه لازم نیست خریداری شود. بنابراین، مشتقات اجازه تجزیه مالکیت و مشارکت در ارزش بازار یک دارایی را می دهند. این همچنین آزادی قابل توجهی را در مورد طراحی قرارداد فراهم می کند. این آزادی قراردادی به طراحان مشتقات اجازه می دهد تا مشارکت در عملکرد دارایی پایه را تقریباً خودسرانه اصلاح کنند. بنابراین، مشارکت در ارزش بازار زیربنا می‌تواند به طور موثر ضعیف‌تر، قوی‌تر (اثر اهرمی)، یا به صورت معکوس اجرا شود. از این رو، ریسک قیمت بازار دارایی پایه را می توان تقریباً در هرموقعیتی کنترل کرد.
دو گروه از قراردادهای مشتقه وجود دارد:
مشتقات در دوران مدرن رایج تر شده است، اما منشأ آنها به چندین قرن پیش بازمی گردد. یکی از قدیمی ترین مشتقات، قراردادهای آتی برنج است که از قرن هجدهم در بورس برنج دوجیما معامله می شد.
ابزارهای مشتقه به طور کلی بر اساس رابطه بین دارایی پایه و مشتقه (مانند آتی، اختیار معامله، مبادله) نوع دارایی پایه (مانند مشتقات حقوق صاحبان سهام، مشتقات ارز خارجی، مشتقات نرخ بهره، مشتقات کالایی، یا مشتقات اعتباری) بازاری که در آن معامله می کنند (مانند معامله در بورس یا خارج از بورس) و مشخصات نحوه پرداخت آن ها طبقه بندی می شوند.
مشتقات را می توان هم برای مدیریت ریسک (یعنی «حفاظت» با ارائه غرامت جبرانی در صورت وقوع یک رویداد نامطلوب، نوعی «بیمه») یا برای سفته بازی (یعنی انجام یک «شرط» مالی) استفاده کرد. این تمایز مهم است زیرا اولی جنبه محتاطانه عملیات و مدیریت مالی برای بسیاری از شرکت ها در بسیاری از صنایع است، دومی به مدیران و سرمایه گذاران فرصتی پرخطر برای افزایش سود می دهد که ممکن است به درستی برای سهامداران افشا نشود.
به طور کلی، دو گروه از قراردادهای مشتقه وجود دارد که از طریق نحوه معامله آنها در بازار متمایز می شوند :
1. مشتقات خارج از بورس
مشتقات خارج از بورس (OTC) قراردادهایی هستند که مستقیماً بین دو طرف معامله می‌شوند (و به صورت خصوصی مورد مذاکره قرار می‌گیرند)، بدون اینکه از طریق بورس یا واسطه دیگری انجام شوند.
محصولاتی مانند سوآپ، پیمان های آتی ، اختیار های معامله عجیب و غریب تقریباً همیشه به این روش معامله می شوند. بازار اوراق مشتقه فرابورس بزرگترین بازار برای ابزارهای مشتقه است و تا حد زیادی از نظر افشای اطلاعات بین طرفین غیرقابل تنظیم است، زیرا بازار فرابورس متشکل از بانک‌ها و سایر طرف‌های بسیار پیچیده، مانند صندوق‌های تامینی است. گزارش مبالغ فرابورس دشوار است زیرا معاملات می توانند به صورت خصوصی انجام شوند، بدون اینکه فعالیت در هیچ صرافی قابل مشاهده باشد.
2. مشتقات قابل معامله در بورس
مشتقات قابل معامله در بورس (ETD) آن دسته از ابزارهای مشتقه هستند که از طریق بورس های مشتقه تخصصی یا سایر مبادلات معامله می شوند. بورس اوراق بهادار بازاری است که در آن افراد قراردادهای استاندارد شده ای را که توسط بورس تعریف شده است معامله می کنند. بورس اوراق بهادار به عنوان یک واسطه برای تمام معاملات مرتبط عمل می کند و وجه تضمین اولیه (Margin) را از هر دو طرف معامله می گیرد تا به عنوان تضمین عمل کند.
بزرگترین مبادلات مشتقه در جهان (بر اساس تعداد معاملات) به ترتیب زیر است :
بورس کره -> که معاملات آتی و گزینه های شاخص KOSPI را فهرست می کند، Eurex -> که طیف گسترده ای از محصولات اروپایی مانند محصولات نرخ بهره و شاخص را فهرست می کند و CME Group -> که متشکل از ادغام بورس کالای شیکاگو و هیئت تجارت شیکاگو و خرید بورس کالای نیویورک هستند .
برخی از انواع رایج قراردادهای مشتقه به شرح زیر است :
یک قرارداد آتی با پیمان آتی تفاوت دارد زیرا قرارداد آتی یک قرارداد استاندارد است که توسط یک اتاق پایاپای که بورسی را اداره می کند، نوشته شده است و در آن قرارداد می تواند خرید و فروش انجام شود اما پیمان آتی یک قرارداد غیر استاندارد است که توسط خود طرفین نوشته شده است.
قيمتي را كه در قرارداد ذكر ميشود، «قيمت توافقی » يا «قيمت اعمال » و تاريخ ذكر شده در قرارداد را، اصطلاحاً «تاريخ انقضا » يا «سررسيد اختيار معامله » ميگويند.
اختيار خريد يا فروش، هر كدام به دو حالت اروپايي و آمريكايي تقسيم ميشود.
قرارداد اختيار اروپايي فقط در تاريخ سررسيد قابليت اعمال دارد. در حالي كه قرارداد اختيار آمريكايي در هر زماني قبل از تاريخ سررسيد يا در تاريخ سررسيد قابل اعمال است.
در صورتی که صاحب قرارداد از این حق اختیار معامله استفاده کند، طرف مقابل مکلف به انجام معامله است.
اختیارات معامله دو نوع هستند :
1. اختیار خرید (Call Options)
2. اختیار فروش (Put Options)
خریدار اختیار خرید این حق را دارد که مقدار معینی از دارایی پایه را با قیمتی مشخص در تاریخ معینی در آینده یا قبل از آن خریداری کند، اما هیچ تعهدی در قبال اجرای این حق ندارد.
به همین ترتیب، خریدار اختیار فروش حق فروش مقدار معینی از دارایی پایه را به قیمتی معین در تاریخ معینی در آینده یا قبل از آن دارد، اما هیچ تعهدی در قبال اجرای این حق ندارد.
در مورد گیرنده، گزینه ای وجود دارد که در آن می توان ثابت و شناور پرداخت کرد. در مورد پرداخت کننده، فرد این امکان را دارد که پرداخت ثابت و شناور دریافت کند.
مبادله ها اساساً به دو نوع تقسیم می شوند:
1. مبادله نرخ بهره: این مبادله اساساً نیاز به مبادله فقط جریان های نقدی مرتبط با بهره در یک واحد پولی بین دو طرف دارد.
2. مبادله ارز: در این نوع مبادله، جریان نقدی بین دو طرف شامل اصل و بهره است. همچنین، پولی که در حال مبادله است برای هر دو طرف به ارز متفاوتی است.
