مصطفی (فِری) فرزانه روشنفکر، نویسنده و فیلمساز ایرانی ـ فرانسوی؛ از مریدانِ صادق هدایت بود و چند کتاب درباب زندگی وی نوشت. اندیشهی باستانگراییِ ایرانیِ برخاسته از تفکر صادق هدایت را میشود در آثار مستند فرزانه، مشاهده کرد. فیلمهایش نخستین آثاری بودند که به جشنوارههای فرنگی راه پیدا کردند و بعضاً جایزهای نیز کسب کردهاند.
برجستهترین اثرش را جزیرهی خارک (۱۳۴۵) میدانم که از آن دست فیلمهای مستندِ صنعتیِ بابِروزِ دههی ۴۰ است و همتایِ آثارِ درخشانِ گلستان. سراغ فیلمهای پیشیناش که برویم، با آثاری انتزاعی و شکلگرا نیز روبهرو میشویم که تاریخ ایران را بهواسطهی ابژههای باستانی ـ تاریخی روایت میکند. فیلمهایی نظیر زن و حیوان (۱۳۴۱)، مینیاتورهای ایرانی (۱۳۳۷) که در آنها این شیوهی مستندنگاری بسیار محسوس بوده و علاوه بر آنها میتوان کموبیش این شیوه را در آثار دیگر فیلمساز، نظیر وقایع ایرانی (۱۳۴۲) و کوروش کبیر (۱۳۴۰) نیز مشاهده کرد.
آثار فرزانه را میتوان بهمثابهی ابزاری برای بازنماییِ فرهنگ ایرانی ـ باستانی به مغربزمین نیز قلمداد کرد. بهخصوص زمانی که با گفتارمتنهای فرانسوی و بعضاً با منظرگاهی (p.o.v) مستشرقانه با تاریخ و جامعهی ایران در بستر تاریخ، و مناسبات ایشان با مردمان مغربزمین در این آثار، بهخصوص در فیلم وقایع ایرانی مواجه میشویم. بستر پخش این آثار هم عمدتاً بهواسطهی جشنوارههایی نظیر کن، ونیز و لوکارنو بوده است و این آثار نخستین فیلمهای ایرانیای بودهاند که در چنین جشنوارههایی فرستاده شدهاند. بنابراین میتوان مصطفی فرزانه را پدرِ سینمایِ جشنوارهایِ ایران دانست.
