زنان در فناوری اطلاعات: تبعیض مثبت، ضرورت یا مانع؟”
به مناسبت روز ملی فناوری اطلاعات
نسیم توکل عضو اتاق بازرگانی تهران
فناوری اطلاعات، به عنوان یکی از سریعترین و تأثیرگذارترین حوزههای رشد اقتصادی و تحول اجتماعی، نهتنها ابزار پیشرفت کشورها، بلکه معیار سنجش عدالت جنسیتی در جوامع پیشرو نیز هست. موضوع حضور زنان در فناوری اطلاعات سالهاست که در مجامع حرفهای و دانشگاهی مطرح میشود، اما همچنان جای بحث دارد که آیا استفاده از تبعیض مثبت (Positive Discrimination یا Affirmative Action) در این حوزه راهکاری مؤثر است یا نه.
در ایران، برخلاف تصورات کلیشهای، تجربههایی از رهبری و مشارکت جدی زنان در حوزه فناوری اطلاعات وجود دارد که نشان میدهد مسئله لزوماً کمبود ظرفیت نیست، بلکه چالش در سطح سیاستگذاری و ساختارهای نهادی است. برای نمونه، در حال حاضر رئیس کمیسیون فناوری اطلاعات و ارتباطات اتاق بازرگانی ایران یک زن است، و در هیأتمدیره سازمان نظام صنفی رایانهای تهران نیز زنان نقش کلیدی ایفا میکنند. در گذشته نیز افرادی مانند آزاده داننده ریاست سازمان نصر تهران را بر عهده داشتهاند. همچنین، زنان موفقی در عرصه استارتاپی ایران حضور دارند که حتی در سطح بینالمللی نیز شناختهشدهاند.
با این وجود، سؤال کلیدی اینجاست: آیا حضور پررنگتر زنان نیازمند دخالت از طریق تبعیض مثبت است؟ یا اینکه باید مسیر را با اصلاح ساختارها و فرهنگسازی هموار کرد؟
تجربههای جهانی: مدل اروپایی و آمریکایی
در ایالات متحده، سیاستهای تبعیض مثبت از دهه ۶۰ میلادی آغاز شد، با هدف ترمیم نابرابریهای ساختاری تاریخی علیه اقلیتها، از جمله زنان. در حوزه فناوری، شرکتهایی مانند Google و Facebook پروژههایی برای جذب و نگهداشت زنان طراحی کردهاند که شامل تخصیص سهمیه در استخدام، برنامههای منتورشیپ ویژه و حتی هدفگذاری عددی برای توازن جنسیتی بوده است. هرچند این اقدامات نتایج ملموسی داشته، ولی انتقادهایی نیز بهدنبال داشتهاند: اینکه آیا این سیاستها، در بلندمدت باعث نادیده گرفتن شایستگیها نمیشود؟ آیا خود زنان حاضر به پذیرش موقعیتی هستند که با امتیاز جنسیتی بهدست آمده باشد؟
در سوی دیگر، در اروپا، رویکردهای متفاوتی مشاهده میشود. برای مثال در آلمان و سوئد، به جای تحمیل سهمیه، تمرکز بر ایجاد محیط کار برابر و اصلاح قوانین مرخصی، ساعات کاری و حمایت از مادران شاغل بوده است. در نتیجه، زنان نه بهعنوان گزینه دوم بلکه بهعنوان نیروی توانمند، فرصت بروز و ارتقا پیدا کردهاند.
تحلیل شرایط ایران
در ایران، مشکل اساسی نبود چارچوب اجرایی مشخص برای شناسایی و حمایت از زنان توانمند در فناوری اطلاعات است. اگرچه شواهدی از حضور مؤثر زنان در لایههای بالای مدیریت و اکوسیستم استارتاپی وجود دارد، اما اکثریت زنان علاقهمند به این حوزه، یا مسیر رشد خود را ناتمام میگذارند یا در ردههای میانی باقی میمانند.
یکی از دلایل این پدیده، نبود شبکههای حرفهای حمایتی، فرهنگ کارمندی مردانه در بسیاری از شرکتهای تکنولوژی، و البته فشارهای اجتماعی و خانوادگی بر زنان شاغل است. از طرف دیگر، نبود قوانین شفاف برای حمایت از زنان متخصص، مثل مرخصی زایمان مناسب، دورکاری ساختاریافته و امکانات رشد حرفهای، عملاً زنان را در نقطه شروع متوقف میکند.
تبعیض مثبت: بله یا خیر؟
تبعیض مثبت اگر بهعنوان ابزار موقت برای شکستن ساختارهای تبعیضآمیز استفاده شود، میتواند مؤثر باشد؛ ولی اگر به سیاست بلندمدت بدل شود، آسیبزاست. در ایران، تبعیض مثبت به شکل خام (مثلاً سهمیه جنسیتی بدون توجه به شایستگی) احتمالاً نتیجه معکوس خواهد داد، بهویژه در صنعتی مانند فناوری که معیارهای فنی و تخصصی اهمیت بالایی دارند.
راهکار بهینه، طراحی سیاستهای حمایتی هوشمندانه، هدفمند و بلندمدت است. بهجای تحمیل سهمیه، بهتر است با ایجاد بسترهای رشد حرفهای برای زنان، تسهیل مسیر کارآفرینی فناوریمحور، و ایجاد فضاهای شبکهسازی زنانه (مانند شتابدهندهها یا فضاهای کاری مخصوص بانوان)، به افزایش کیفی مشارکت زنان پرداخت.
مسیر اصلاح، نه تعارف
روز ملی فناوری اطلاعات فرصتی است برای بازاندیشی در سیاستهای جنسیتی این حوزه. حضور زنان در فناوری اطلاعات نه نیازمند دلسوزی است و نه نیازمند امتیازدهی کور. آنچه لازم است، بازنگری ساختاری در مسیر رشد حرفهای، ایجاد نظامهای شفاف ارزیابی و ارتقا، و ترویج فرهنگ احترام به شایستگی فارغ از جنسیت است.
زنان ایرانی، همانطور که تاکنون نشان دادهاند، نه تنها توانمند هستند بلکه میتوانند آینده فناوری کشور را شکل دهند؛ مشروط بر آنکه مسیر را با عقلانیت، برنامهریزی و دوری از نگاه شعاری برایشان هموار کنیم
