واژه تئوری از ریشه یونانی Theoria است و مفهوم کلی آن ملاحظه کردن، بررسی کردن و تحقیق کردن است. لغت Theo به معنای خدا و عرش اعلا آمده است و از آ«جا که دانش و فلسفه، در آغاز، پیش از هر چیزف در پی شناخت و بررسی هستی و از اندیشیدن درباره اولوهیت بوده، رابطه واژه و معنای آن فهم پذیراست. تئوریا به معنای اندیشیدن، تفکر و تحقیق درباره خدا بوده و با گسترش علوم، مفهوم این واژه به اندیشیدن و تحقیق درباره هر مسئله ای انتقال یافته است.[1]
به لحاظ اصطلاحی، می توان به چهارده تعریف از نظریه رسید که عمده آن ها به شرح زیر است:
1. نظریه مجموعه از سازه ها، تعریف ها و گزاره های به هم مرتبط است که از طریق مشخص کردن روابط بین متغیرها، دیدگاه نظام یافته ای درباره پدیده ها پیشنهاد می کند. (کرلینجر)
2. بیانیه ای انتزاعی است که بخش بزرگی از دانش علمی را در قالب مجموعه ای از قوانین شامل می شود. (رینالد)
3. شامل گزاره ای کلی است که همچمون نمودار های زبان شناختی، شامل علامت ها و نماد هاست. (پوپر)
4. گزاره های کلی هستند و همچون همه نمودار های زبان شناختی، آن ها نیز دستگاه هایی از علامت ها یا نماد ها هستند. جامعه شناسان نیز تئوری را مجموعه ای از گفته های منطقی یا گزاره هایی می دانند که روابط بین دو یا چند شیء، مفهوم، پدیده، یا روابط میان خصوصیات انسانی را که گاهی متغیر نیز نامیده می شوند، تبیین می کنند. (سفیری)
5. مجموعه ای به هم پیوسته از تعریف ها، مفاهیم، قضایا و موضوعاتی که پدیده ای را به طور منظم و مرتب بیان می دارد و روابط بین متغیر ها را تعیین می کند. (گیل و آدامز)
6. نظریه به منظور توضیح و پیش بینی پدیده ها، میان متغیر ها رابطه علت و معلولی برقرار می کند. (جان بست)
وجه مشترک همه تعریف ها این است که: نظریه یک فعالیت ذهنی است که چرایی و چگونگی رخداد حوادث را تبیین می کند؛ به دیگر سخن، پاسخ رخداد و حوادث را جز با رجوع به ذهن و انجام دادن سلسله فعالیت های ذهنی نمی توان دریافت. نظریه ها یک سلسله فعالیت های ذهنی اند که آنچه را عینیت دارد و در خارج اتفاق می افتد، تبیین می کنند. همچنین، آنچه عینیت دارد و در خارج اتفاق می افتد نیز ذهن را بر آن می دارد که به تبیین چرایی و چگونگی آن بپردازد. هیچ یک از فعالیت های انسان از این قاعده مستثنی نیست؛ یعنی هم فعالیت های طبیعی انسان که ذاتی و غیر اکتسابی اند، تبیین شدنی اند و هم فعالیت های غیر طبیعی و اکتسابی مسبوق به نظریه ها و مدل ها ذهنی اند.[2]
هدف و کارکرد تئوری ها تشریح، تبیین و پیش بینی پدیده های مختلف اجتماعی است.[3] نظریه ها کارکرد های مختلفی دارند که مهم ترین آن ها به شرح زیر است:
1. قبض و بسط داده ها: نظریه داده های بسیاری را جمع و آن ها را در قالب یک ساختار مرتب می کند و بر پایه این نظم جدید پدیده های پراکنده دیگری را نظم می دهد و آن ها را ادراک پذیر می سازد.
2. صراحت و دقت: نظریه ها با شکل دادن دانش، آدمی را از عرفی نگری به پدیده ها باز می دارند و او را با دقت نظر و صراحت پیوند می دهند.
3. ارتباط: نظریه ها ما را با مفاهیم و گزاره های جدید آشنا می سازند و به ما می آموزند که از ابعاد مختلف با پدیده های پیرامون خود ارتباط برقرار کنیم.
4. تفسیر: نظریه ها پدیده های مرتبط با خود را معنا می کنند و از اسرار نهفته آن ها با ما سخن می گویند.
5. پیش بینی و کنترل: نظریه ها حوادث و پدیده های آینده را پیش بینی می کنند و قدرت کنترل ما را بر عوامل محیطی افزایش می دهد. [4]
واقعیت این است که تمامی رفتار های ما با نظریه آمیخته است. واقعیت های زندگی و مشکلاتی که انسان با آن ها مواجه است، او را به نظریه پردازی وا می دارد. همه ما در مواجهه با دنیای واقعی از مطالعات و دانش به دست آمده به منزله مواد خام نظریه استفاده می کنیم سپس از نظریه برای درک نتایج مطالعاتمان درباره دنیای واقعی بهره می گیریم. در واقع باید گفت که تمام فعالیت ها ورفتار های ما، با نظمی پنهان، کوششی برای ایجاد، به کارگیری و ارزیابی نظریه هاست.
همه ما یک سلسله افکار کلی درباره جهان و اجزا و عناصر آن داریم که از تجربه های مستقیم خودمان سرچشمه نگرفته است و در پاره ای از اوقات برای فهم پذیر کردن جهان و اجزا و عناصر آن به آن ها متوسل می شویم. در واقع، همه ما پیوسته در حال استفاده کردن از نظریه و مدل هایی هستیم که آن ها را یاد گرفته و در ذهن نشانده ایم، بنابر این، باید به آنچه یاد می گیریم بیندیشیم و تفکر تئوریک را بیش از پیش باز بشناسیم تا آن را آسان تر و با دقت بیشتری در زندگی به کار بگیریم.[5]
در خصوص فرایند نظریه پردازی می توان گفت که: نظریه پردازی شامل چهار مرحله خطی است:
1. مسئله یابی[6]: در این مرحله، مسائل یا به صورت گزینشی مورد توجه قرار می گیرند یا با برخوردهای تصادفی و برنامه ریزی نشده پدید می آیند.
2. راه حل یابی: در این مرحله پس از پدید آمدن تلاش انسان برای یافتن راه حل آغاز می شود و فعالیت های ذهنی نظام مند به صورت یک نظریه به منزله راه حل، تجلی می یابد.
3. ارزیابی راه حل: ارزیابی نظریه و راه حل پیشنهادی، معرفت ما را شکل می دهد؛ در نتیجه این ارزیابی برخی از خطاهای احتمالی از میان می رود و برای تایید قوت و صحت راه حل ها مسائل جدیدی مطرح می شوند.
4. مسائل جدید: پدید آمدن مسائل جدید افق های نوینی فراروی نظریه و نظریه پردازان و کارگزاران نظریه قرار می دهد و نظریه اولیه را نیز به حال خود نمی گذارد.[7]
[1] کندوکاو و پنداشته ها، مقدمه ای بر روش های شناخت جامعه و تحقیقات اجتماعی، رفیع پور، فرامرز، ص 94
[2] درآمدی بر مدل سازی در علوم رفتاریف خنیفر، ص 87، 88، نظریه و نظریه پردازی در دانش مدیریت، امیری، مجتبی، ص39
[3] الفبای ارتباطات، گیل، دیوید و بریجت آدامز، ص 47
[4] نظریه و نظریه پردازی در دانش مدیریت، امیری، مجتبی: ص 55
[5] درآمدی بر مدل سازی در علوم رفتاری، خنیفر، حسین، ص 91، ص 92
[6] در خصوص مسئله شناسی، مسئله ساز، حل مسئله و... مباحث بسیاری در کتب مختلف مطرح شده: کتاب گوی و میدان، جمعی از نویسندگان، ص15، 22، 28، 51، 57، 77
[7] نظریه و نظریه پردازی در دانش مدیریت، امیری، مجتبی، ص56
