نرم افزارهای کتاب سنجی

در عصر حاضر، با رشد روزافزون تولید علم و افزایش چشمگیر تعداد مقالات علمی، نیاز به ارزیابی و تحلیل این حجم عظیم از داده‌ها بیش از پیش احساس می‌شود. علم‌سنجی، به عنوان شاخه‌ای از علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، ابزاری حیاتی برای بررسی و تحلیل روندها و الگوهای علمی است. این حوزه با استفاده از شاخص‌های کمی به ارزیابی کیفیت و تأثیر تحقیقات علمی می‌پردازد و به سیاست‌گذاران، دانشگاه‌ها، و پژوهشگران کمک می‌کند تا تصمیمات بهتری در زمینه مدیریت پژوهش و تخصیص منابع اتخاذ کنند.

با گسترش علم‌سنجی، نرم‌افزارهای تخصصی مختلفی توسعه یافته‌اند که تحلیل و تجسم داده‌های علمی را تسهیل می‌کنند. این نرم‌افزارها، از تحلیل استنادی و شبکه‌های همکاری علمی گرفته تا خوشه‌بندی و تجسم داده‌ها، امکان تحلیل‌های پیچیده‌تری را فراهم کرده‌اند. استفاده از این ابزارها در پژوهش‌های علمی، نه تنها به درک بهتر از ساختار و دینامیک دانش کمک می‌کند، بلکه به شناسایی حوزه‌های نوظهور، اندازه‌گیری تأثیر پژوهش‌ها، و حتی پیش‌بینی روندهای آینده نیز یاری می‌رساند.

در این مقاله، به معرفی برخی از نرم‌افزارهای کلیدی در حوزه علم‌سنجی می‌پردازیم که به پژوهشگران کمک می‌کنند تا از این ابزارهای قدرتمند برای ارتقای کیفیت تحقیقات خود بهره‌برداری کنند.

BibExcel

یک نرم‌افزار تخصصی است که برای تجزیه و تحلیل داده‌های کتاب‌شناختی و استنادی استفاده می‌شود. این نرم‌افزار توسط Olle Persson در دانشگاه اومئو سوئد توسعه داده شده است و هدف آن کمک به پژوهشگران در انجام تحلیل‌های کتاب‌سنجی، مثل تحلیل استنادی، تحلیل هم‌واژگانی، و خوشه‌بندی است

BibExcel

قادر است داده‌های کتاب‌شناختی که معمولاً از پایگاه‌های داده علمی مانند Web of Science، Scopus و دیگر منابع استخراج می‌شوند را پردازش کرده و به صورت نمودارها و جداول ارائه دهد. این نرم‌افزار به‌ویژه در پژوهش‌های کتاب‌سنجی که نیاز به تحلیل شبکه‌ای دارند، مانند شبکه‌های استنادی و همکاری علمی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

قابلیت‌های BibExcelشامل موارد زیر است:

1. تحلیل استنادی: بررسی تعداد استنادها به مقالات یا نویسندگان خاص.

2. تحلیل هم‌واژگانی: بررسی فراوانی و روابط بین واژگان کلیدی.

3. خوشه‌بندی و شبکه‌سازی: شناسایی گروه‌های مرتبط از مقالات یا نویسندگان بر اساس معیارهای مختلف.

اگرچه BibExcelرابط کاربری گرافیکی پیچیده‌ای ندارد، اما به دلیل امکانات گسترده‌ای که ارائه می‌دهد، در میان پژوهشگران حوزه علم‌سنجی و کتاب‌سنجی بسیار محبوب است.

VOSviewer

VOSviewer

یک نرم‌افزار تخصصی برای تجسم و تحلیل شبکه‌های کتاب‌سنجی است که توسط Nees Jan van Eck و Ludo Waltman در دانشگاه لیدن هلند توسعه داده شد. این نرم‌افزار در سال 2009 معرفی شد و به‌سرعت به یکی از ابزارهای محبوب در حوزه علم‌سنجی تبدیل شد. VOSviewer برای ساخت و تجسم نقشه‌های شبکه‌ای از روابط بین مقالات، نویسندگان، موسسات، و واژگان کلیدی استفاده می‌شود. این نرم‌افزار قادر است خوشه‌بندی‌هایی از داده‌ها را به‌صورت گرافیکی نمایش دهد و برای تحلیل‌های پیچیده در مقیاس بزرگ مناسب است. VOSviewer از داده‌های کتاب‌شناختی از پایگاه‌هایی مانند Web of Science و Scopus پشتیبانی می‌کند و امکان تحلیل استنادی، هم‌نویسندگی، و هم‌واژگانی را به کاربران می‌دهد.

CiteSpace

CiteSpace

یک نرم‌افزار تخصصی برای تحلیل علم‌سنجی است که در سال 2004 توسط Chaomei Chen توسعه داده شد. این نرم‌افزار به پژوهشگران کمک می‌کند تا روندهای علمی و پویایی‌های پژوهشی را در طول زمان شناسایی و تحلیل کنند. CiteSpace به‌ویژه برای تحلیل و نمایش بصری خوشه‌های پژوهشی، شناسایی گره‌های کلیدی در شبکه‌های استنادی، و کشف خوشه‌های نوظهور در متون علمی کاربرد دارد. یکی از ویژگی‌های برجسته CiteSpace قابلیت آن در ایجاد نقشه‌های علم‌سنجی و تحلیل تغییرات در شبکه‌های استنادی در طول زمان است، که این امکان را به پژوهشگران می‌دهد تا مسیرهای تحول علمی و ارتباطات بین حوزه‌های مختلف را بهتر درک کنند.

HistCite

HistCite

یک نرم‌افزار تحلیل استنادی است که در سال 2005 توسط Eugene Garfield، بنیان‌گذار شاخص استنادی علوم (SCI)، توسعه داده شد. این نرم‌افزار برای تحلیل و ترسیم تاریخچه استنادی مقالات علمی به کار می‌رود. HistCite به پژوهشگران امکان می‌دهد تا روابط استنادی بین مقالات را در طول زمان بررسی کنند و نمودارهایی را ایجاد کنند که نشان‌دهنده تأثیرگذاری مقالات در یک حوزه خاص باشد. این نرم‌افزار به‌ویژه در مطالعاتی که نیاز به تحلیل تأثیر تاریخی مقالات یا نویسندگان دارند، مفید است. HistCite می‌تواند داده‌های استنادی را از پایگاه‌های علمی مختلف دریافت کرده و نمودارهای زمانی و تاریخچه استنادی را برای تحلیل‌های عمیق‌تر ارائه دهد.

Pajek

Pajek

یک نرم‌افزار برای تحلیل و تجسم شبکه‌های بزرگ است که در سال 1996 توسط Vladimir Batagelj و Andrej Mrvar در دانشگاه لیوبلیانا اسلوونی توسعه یافت. این نرم‌افزار به‌ویژه برای تحلیل شبکه‌های اجتماعی، کتاب‌سنجی و همچنین شبکه‌های زیستی و اطلاعاتی کاربرد دارد. Pajek قادر است شبکه‌های بسیار بزرگ با میلیون‌ها گره و یال را مدیریت و تحلیل کند. این نرم‌افزار ابزارهایی برای تحلیل ساختارهای شبکه‌ای پیچیده مانند اجزای متصل، حلقه‌ها، خوشه‌ها و مسیرهای کوتاه ارائه می‌دهد. Pajek همچنین امکاناتی برای تجسم داده‌ها به صورت گرافیکی فراهم می‌کند که به پژوهشگران امکان می‌دهد ساختارهای شبکه‌ای را به‌وضوح مشاهده و تفسیر کنند.

دیگر نرم‌افزارهای رایج و مرتبط با حوزه کتاب‌سنجی و علم‌سنجی شامل موارد زیر هستند:

1. Gephi:

- سال معرفی: 2008

- یک نرم‌افزار متن‌باز و چندمنظوره برای تجسم و تحلیل شبکه‌های پیچیده است. Gephiبرای پژوهش‌های کتاب‌سنجی و همچنین شبکه‌های اجتماعی، زیستی و اطلاعاتی کاربرد دارد. این نرم‌افزار ابزارهای متعددی برای تحلیل ساختار شبکه و تجسم گراف‌ها ارائه می‌دهد.

2. Sci2 Tool:

- سال معرفی: 2009

- یک ابزار تخصصی برای تحلیل داده‌های علمی و شبکه‌های همکاری علمی است. این نرم‌افزار توسط دانشگاه ایندیانا توسعه یافته و برای تجزیه و تحلیل داده‌های مختلف از جمله استناد، همکاری علمی، و ارتباطات استفاده می‌شود.

3. UCINET:

- سال معرفی: 1987

- یک نرم‌افزار تخصصی برای تحلیل شبکه‌های اجتماعی است که به‌ویژه در پژوهش‌های کتاب‌سنجی برای تحلیل همکاری علمی و شبکه‌های استنادی استفاده می‌شود. UCINETابزارهای مختلفی برای تحلیل ماتریس‌های شبکه‌ای و تجسم آنها ارائه می‌دهد.

تنظیم: علیرضا زارعی
مدیر مرکز تحقیقات نگره