بررسی بودجه در مجلس سه خوان مختلف دارد:
بررسی بودجه در کمیسیونهای تخصصی
بررسی بودجه در کمیسیون تلفیق
بررسی بودجه در صحن علنی مجلس
برای بررسی لایحه در صحن علنی مجلس، آییننامه داخلی مجلس محدودیتی قائل نشده است. البته قاعدتاً نمایندگان باید بتوانند تا پایان سال و آغاز سال مالی جدید، بودجه را بررسی و تصویب کنند، در غیر اینصورت، مخارج دولت در سال بعدی غیرقانونی خواهد بود. به همین دلیل است که در برخی سالهای گذشته که بهدلیل تأخیر دولت در ارائه لایحه بودجه، تصویب آن تا پایان سال تمام نمیشد، نمایندگان مجبور میشدند برای دادن تنخواه به دولت در آغاز سال جدید و قانونی کردن مخارج آن تا پایان بررسی بودجه در مجلس، بودجههای موسوم به یکدوازدهم تصویب کنند.
پس از تصویب مجلس و تایید شورای نگهبان، لایحه بودجه به قانون تبدیل شده و برای اجرا به دولت ابلاغ میشود. فرآیند بودجهای (موسوم به سیکل بودجهای) در اینجا متوقف نمیشود و تازه آغاز کار است. دولت اجرای قانون را شروع میکند و در جریان اجرای بودجه و بعد از پایان آن، نمایندگان بر کم و کیف اجرای بودجه از لحاظ مالی و سیاستی نظارت میکنند. دیوان محاسبات و مرکز پژوهشها بهعنوان دو بازوی نظارتی مالی و سیاستی مجلس، از بودجه کشور پول میگیرند که بهعنوان وظیفه اصلی یا یکی از وظایف اصلیشان این کار را برای نمایندگان و مردم راحتتر کنند.
لایحه بودجه معمولاً در 5 کتابچه تقدیم مجلس میشود.
اولین و مهمترین جلد آن، ماده واحده و جداول کلان نام دارد. این جلد از لایحه بودجه، شامل ماده واحده اول آن به اضافه جداول اعداد کلی بودجه است. ماده واحده یعنی یک ماده که داخل آن بندهای مختلف گنجانده شده است.
گرچه بهطور متعارف لایحه بودجه یک ماده بیشتر ندارد، اما این فقط ظاهر کار است، زیرا داخل همین ماده، به اندازه دهها ماده مطلب گنجانده میشود. هر چقدر متن ماده واحده کمتر باشد، نمایندگان این امکان را مییابند که در بررسیهای خود زودتر وارد اعداد و ارقام بودجه شوند. همین عامل باعث شده که علیرغم تجمیع چند سال یک بار موارد مشترک لایحههای بودجه سالهای مختلف در قوانینی خارج از لایحه بودجه، دولتها باز هم انگیزه داشته باشند که مطالبی داخل ماده واحده بگنجانند یا آن را بیشتر کنند! جلد اول بودجه به پیوست 4 جلد دیگر تقدیم مجلس میشود.
جلد دوم یا اولین پیوست بودجه، مربوط به اعتبارات طرحهای عمرانی است. این جلد جزئیات مربوط به اعتبارات ساختوساز در کشور را که کلیات آن در جلد اول آمده تشریح میکند.
جلد سوم یا پیوست دوم، جزئیات درآمدهای دولت اعم از مالیات و نفت و اوراق مشارکت و … را نشان میدهد. مثلاً اگر علاقمند باشید که بدانید درآمد دولت از محل فعالیت مالیات سرقفلی، شرکت ملی نفت، پژوهشگاه ژنتیک، دانشگاه شهید بهشتی یا باشگاه استقلال چقدر است به این جلد باید مراجعه کنید.
جلد چهارم یا پیوست سوم، جزئیات دخلوخرج شرکتهای دولتی را نشان میدهد. برای دیدن دخلوخرج شرکت برق اصفهان یا شرکت گاز گیلان یا بانک کشاورزی و… باید به این جلد مراجعه کنید. مجلس در تصویب بودجه معمولاً وارد این پیوست نمیشود. اما این نکته قابل ذکر است که سرمایه شرکتهای دولتی متعلق به دولت (عموم مردم) است. لذا حق عموم مردم است که بدانند مدیران این شرکتها آیا از این سرمایهها به نحو مطلوبی استفاده کردهاند یا خیر؟
جلد پنجم یا پیوست چهارم، جزئیات هزینههای جاری و عمرانی دولت را برحسب برنامه و فعالیت نشان میدهد. مثلاً برای اینکه بدانید بهنگامسازی نقشههای جغرافیایی، تربیت هر دانشجوی دکتری، تدوین قوانین، برگزاری نشستها و همایشها، تهیه شاخصهای مختلف اقتصادی و… چقدر برای دولت خرج بر میدارد (کلاً و بهازای هر واحد) به این قسمت مراجعه کنید. این اعداد و ارقام در راستای آن چیزی که بودجهریزی مبتنیبر عملکرد خوانده میشود تهیه و منتشر میشود.