پرورش بادام در سالهای اخیر رونق گرفته و تولید آن تنها در سی سال گذشته بیش از چهار برابر شده است. واضح است که بادام در حال حاضر نقشی حیاتی در رژیم غذایی جامعۀ مدرن ایفا میکند.
اما داستان پیدایش این گیاه از کجا آغاز میشود و ریشههای آن در کدام مناطق یافت میشوند؟ تاریخچۀ آن را تا کجا میتوانیم دنبال کنیم؟
پُرفیرو برای معرفی این محصول خود داستان را از ابتدای پیدایش آن آغاز میکند و در این مقاله علاوه بر ذکر داستان پیدایش گیاه بادام، انواع آن را نیز به مخاطبان ارزشمند خود معرفی خواهد کرد. با ما بهدنبال بادام در تاریخ سفر کنید!
خاستگاه بادام
خاستگاه بادام نواحی غربی آسیا و چین بوده و به احتمال زیاد در آنجا کشت میشده است. درخت بادام بومی جنوب غربی آسیا بوده و بهطور ویژه ایران بهوفور یافت میشود. شکل اهلی آن را میتوان تا شمال جزایر بریتانیا مشاهده کرد. شکل وحشی بادام اهلی در منطقۀ مدیترانه در بخشهایی از شام رشد میکند. بادام را اولین بار در این منطقه کشت میکردند. بادامهای اهلی در اوایل عصر برنز (۳۰۰۰-۲۰۰۰ پیش از میلاد) در خاور نزدیک یا احتمالاً کمی زودتر ظاهر شدهاند.
اگرچه مکان دقیق اهلی شدن در طول زمان بهدرستی مشخص نیست، اما براساس شواهد و نوشتههاي زبانشناسي و بهويژه يوناني و ديگر نوشتههاي شرقي، دانشمندان آسیای غربی یا آسیای صغیر را بهعنوان محتملترین مکانی که این درختان برای اولینبار در آنجا رشد کردهاند، میشناسند. حتی در حال حاضر در ایران امروزی و کشورهای همسایه، بادام وحشی بومی وجود دارد و هنوز هم در آنجا میروید.
در متون مختلف در مورد تمدن بابل، به دفعات اولين از شواهد تاريخي مربوط به بادام اشاره شده است. نویسندگانی چون تنوفراستوسِ گیاهشناس و ديوسكوريد نیز در چندین مورد به بادام اشاره کردهاند. نامهای پـالاديوس و كلوملا که گاه بادام به این نامها شناخته میشود، نیز در حقیقت ترجمههايی از نام يونانی آن است كه قبلاً توسط تئوفراستوس و ديوسكوريد براي آن انتخاب شده بود.
در بقاياي باستانشناسی حاصل از يك کشتي غرقشده در سواحل مايورکا واقع در کشور اسپانیا سه عدد ميوه بادام و مقداري از قطعات پوستههاي سبز بادام كه مربوط به حدود قرن چهارم پیش از میلاد یافت شده است؛ از لحاظ ظاهری اين بادامها كاملاً شبيه به رقم پو (Pou) هستند كه هماکنون نیز در این منطقه، مورد کاشت قرار میگیرد. بادام در قرن چهارم پیش از ميلاد در يونان شناخته شده بود و کشت ميشد و در قرن اول میلادی توسط امپراطوری روم بهطور وسيع مورد توجه قرار گرفت. در همین زمان بود که تكنيك پيوند نیز براي آن مورد استفاده قرار گرفت.
کارشناسان بر این باورند که بادام یکی از اولین درختان اهلی شده است، زیرا بادامهای کشت شده در اوایل عصر برنز (حدود ۳۰۰۰ تا ۲۰۰۰ پیش از میلاد) در نومیرا در اردن ظاهر شدند. نام بادام در کتاب مقدس ذکر شده است و یک نمونۀ باستانشناسی شناختهشده از بادام، میوههای یافت شده حتی در مقبرۀ توتانخامن (حدود ۱۳۲۵ پیش از میلاد) در مصر یافت شده که احتمالاً از شام وارد شده است. در نهایت بادام توسط انسانها در امتداد سواحل مدیترانه، هم در امتداد جنوب اروپا و هم در شمال آفریقا پخش گردید.
قبل از اینکه کشت و اهلیشدن اتفاق بیفتد، بادام وحشی بهعنوان غذا برداشت میشد و بدون شک با شستشو یا برشته کردن برای حذف سمیت آنها، فرآوری میشده است. با این حال، اشکال شیرین بادام اهلی سمی نیست. دانشمندان بر این باورند که یک جهش ژنتیکی رایج باعث عدم وجود گلیکوزید آمیگدالین دانۀ بادام شده، و این واریتۀ جهشیافته توسط کشاورزان اولیه، در ابتدا بهطور ناخواسته درمیان انبوه درختان و بعداً بهطور عمدی در باغهای آنها مورد کشتوکار قرار گرفته است.
تاریخ فرهنگی بادام
بادام را به عربی لوز، و علاوه بر فارسی، در اردو و هندی بادام میگویند و در برخی فرهنگها بسیار مورد احترام است. مسعودي مورخ و جهانگرد قرن چهارم هجري قمري در كتاب مروجالذهب و معادنالجواهر نوشته است: «آدم در هنگام خروج از بهشت یک مشت گندم و سي شاخه از درختان بهشت همراه داشت كه ده ميوه از آنها پوستدار بود: بادام، فندق و پسته!»
از دیگر جنبههای اهمیت بادام در فرهنگ ایرانی میتوان به ضربالمثلها و اشعار رایج در زبان فارسی اشاره کرد که کلمۀ بادام در آنها ذکر شده است. در زیر برخی از این ابیات و از شاعران بسیار مشهور ایرانی آورده شده که تنها نمونۀ بسیار اندکی از میان هزاران بیت فارسی است و علاوه بر آنها در گفتار عامیانۀ ایرانیان نیز این کلمه استفادۀ فراوان دارد:
ای خواجه اینهمه که تو بر میدهی شمار / بادام تر و سیکی و بهمان و باستار
رودکی
نیاورد بازارگان آنچ گفت / نبد مغز بادامش اندر نهفت
فردوسی
شوشه سیم نکوتر بر تو یا گه سیم؟ / شاخ بادام بآیین تر، یا شاخ چنار؟
فرخی سیستانی
بادام به از بید و سپیدار به بار است / هرچند فزون کرد سپیدار درازا
ناصر خسرو قبادیانی
بادام علاوه بر فرهنگ ایرانی در سایر فرهنگها نیز وارد شده است؛ بهعنوان نمونه در نمادهای مسیحی اغلب از شاخههای بادام بهعنوان نمادهای مربوط به عیسی و مریم و نمادی از تولد عیسی از مریمِ باکره استفاده میکنند. نقاشیها اغلب شامل بادامهایی است که اطراف عیسی نوزاد و بهعنوان نمادی از مریم را در بر میگیرد.
کلمۀ «لوز» که در کتاب پیدایش 30:37 آمده است، معمولاً به «فندق» ترجمه میشود، اما برخی معتقدند که نام دیگری برای بادام است. (لوز در عربی به معنای بادام است). بادام در زمره ميوههایی است كـه بهعنوان مخصوص راهبها (fruits Mendicant) معروف هستند. بر اساس شواهد تاريخي دیده شده است كه براساس در رژیم غذایی که برای چهار راهب مسیحی تهیه شده بود، آنها اجازه داشتند تنها از چهار نوع ميوۀ انجير، كشمش، فندق و بادام تغذیه کنند.
اين تصميم، البته تفكری خردمندانه بود؛ چراكه استفاده از اين ميوهها نوعی بالانس غذايي خيلي خوب در رژیم غذایی روزانه ایجاد میکند. چینیها نیز بادام را نمادی از غم و اندوه ماندگار و زیبایی زنانه میدانند. در زیر روند حضور بادام در تاریخ را بهصورت کلی مشاهده میکنید:
۱۴۰۰ پیش از میلاد: بادام در همهچیز، از اساطیر یونان گرفته تا کتاب مقدس، ذکر شده است. کتاب سفر اعداد در عهد عتیق از عصای هارون میگوید که شکوفا شد و بادام داشت. طبق روایات، عصای هارون از یک طرف بادام شیرین و از طرف دیگر بادام تلخ بود. اگر بنیاسرائیل از خداوند پیروی میکردند، بادام شیرین رسیده و خوراکی میشد، اما اگر راه خداوند را رها میکردند، بادام تلخ غالب میشد.
۱۰۰ پس از میلاد: در روم باستان، بر سر تازهازدواجکردهها بادام میریختند، و سپس بهعنوان نوعی طلسم باروری در نظر گرفته میشد، شبیه به رسم امروزی دادن بادام قندی در آمریکای شمالی.
۶۰۰ – ۹۰۰ پس از میلاد: درختان بادام در مناطقی مانند اسپانیا، مراکش و یونان شکوفا شدند و کاشفانی که در امتداد جادۀ ابریشم به چین سفر میکردند، از محصول آن استفاده میکردند. اسپانیا تنها کشوری است که صنعت بادام قابلتوجهی را حفظ کرده است و هنوز هم شمار تولیدکنندگان بادام جای دارد.
۱۷۰۰ پس از میلاد: پدران روحانی فرقۀ فرانسیسکن درخت بادام را از اسپانیا به کالیفرنیا آوردند، اما هوای مرطوب و خنک این منطقه مانع از کاشت موفقیتآمیز آن تا قرن بعد گردید.
۱۸۹۰ پس از میلاد: ونگوگ، نقاش هلندی که در آرلو سنرمی در جنوب فرانسه زندگی میکرد، سری نقاشیهای معروف خود با محوریت شکوفههای بادام را خلق کرد. آنها برخی از محبوبترین نقاشیهای او باقی ماندهاند.
دهۀ ۱۹۰۰ پس از میلاد: در آغاز قرن بیستم، صنعت بادام کالیفرنیا بهطور قوی شکل گرفت، و تلاقی چندین گونه از گونههای رایج امروزی را ایجاد کرد.
دهۀ ۲۰۰۰ پس از میلاد: در ۳۰ سال گذشته، عملکرد بادام کالیفرنیا چهار برابر شده است و بیش از نیم میلیون هکتار در درههای سرسبز سن خواکین، فرزنو و ساکرامنتو را پوشش میدهد.
امروزه: ایالت کالیفرنیا بزرگترین تولیدکنندۀ بادام است که تقریباً ۸۰ درصد از تأمین بادام جهان را به خود اختصاص داده است. بادام بزرگترین صادرات کشاورزی کالیفرنیا و بزرگترین محصول آجیل درختی از نظر ارزش دلاری و سطح زیر کشت است. آنها همچنین بهعنوان بزرگترین صادرات محصولات ویژۀ ایالاتمتحده رتبهبندی میشوند.
منبع
«بادام، داستان پیدایش و انواع آن»، وبلاگ پرفیرو، ۱۹ دی ۱۴۰۲
