گیاه پسته در طبقهبندی گیاهان گلدار دولپهای قرار دارد و از راستۀ افراسانان و تیرۀ پستهایهاست. گیاهان این تیره اغلب درخت یا درختچهای هستند. درخت پسته گیاهی دوپایه است و برای اینکه گلهای آن بارور و به میوه تبدیل شوند، لازم است پایۀ ماده و پایۀ نر کنار یکدیگر باشند. گلهای این درختان گلبرگ و غدد شهدساز ندارند و به همین دلیل گردهافشانی آنها توسط باد صورت میگیرد. گیاهان نر حدود یک هفته زودتر گردهها را آزاد میکنند؛ به این صورت هنگام باز شدن گلهای ماده، گردهها در فضا آزاد هستند و گلها بهآسانی بارور میشوند.
خاک:
اگرچه گیاه پسته در بیشتر خاکها رشد میکند، خاکهای کمعمق یا ماسهای سبک یا خاک رس سنگین سبب کاهش اندازۀ درخت و تولید آن میشود. خاکهای رسی- شنی عمیق با pH خنثی، امکان گسترده شدن سیستم ریشه را تا عمق ۶۰ سانتیمتر فراهم میکند که میتوانند منجر به تولید مناسب درختان پسته شوند. درخت پسته در مقایسه با انواع درختان آجیل در برابر شرایط بهنسبت شور و قلیایی خاک تحمل بیشتری دارد.
رطوبت هوا:
افزایش رطوبت بهویژه در فصل رشد درختان، سبب بیماریهای قارچی و باکتریایی میشود. عفونتها نیز احتمالاً در فصل زمستان بیشتر میشوند و در فصل بعد عود میکنند؛ بنابراین، مناطق ساحلی و مناطقی که در تابستان بیش از ۲۰ میلیمتر در ماه بارندگی دارند، برای تولید گیاه پسته مناسب نیستند.
دمای هوا:
گیاه پسته برای تولید محصول مناسب به سرمای هوا نیز احتیاج دارد؛ برای مثال در کرمان قرار گرفتن نهال این میوه بهمدت ۱۰۰۰ ساعت زیر ۷ درجۀ سلسیوس برای جوانهزنی یکنواخت و میوهگیری خوب و همچنین ۶۰۰ ساعت زیر ۷ درجۀ سلسیوس لازم است. این اعداد در رقمهای مختلف تقریباً متفاوت هستند. از سوی دیگر میوۀ پسته برای رسیدن به بلوغ به تابستان گرم و طولانی نیاز دارد. یک دورۀ بدون یخبندان بیش از ۲۰۰ روز برای اطمینان از رشد گلها و رسیدن میوه ضروری است.
باد:
با اینکه گیاه پسته باد را تحمل میکند، باد شدید زمانی که درختان جوان هستند شکلدهی آنها را دشوار میکند؛ از اینرو هنگام گلدهی و کشت سنگین میتواند سبب کاهش عملکرد و شکستن شاخهها شود.
آب:
با اینکه درختان پسته دورههای خشکسالی را تحمل میکنند، برای تولید آجیل در مقیاس تجاری، رطوبت کافی خاک در طول فصل رشد ضروری است. اطمینان از این رطوبت همچنین رشد خوب درختان جوان، عملکرد مناسب و کیفیت مغز و سلامت درخت را تضمین میکند. در حال حاضر مصرف آب آبیاری از ۹ میلیون لیتر در هکتار در برخی مناطق تا ۲ میلیون لیتر در هکتار در باغهای دیگر متغیر است.
بهمنظور تعیین دفعات و مدتزمان برنامۀ آبیاری باید از دستگاههای پایش رطوبت خاک استفاده شود. البته درختان پسته در مقایسه با سایر درختان خشکبار در برابر شرایط شور تحمل بیشتری دارند. برای تولید آجیل باکیفیت، بهترین عملکرد و سلامت درخت، درختان هرگز نباید در طول فصل رشد تحت تنش رطوبتی قرار بگیرند. این امر بهویژه هنگام پر کردن دانه در اواخر تابستان بسیار اهمیت دارد؛ زیرا رطوبت ناکافی خاک در این مرحله میتواند سبب شود درصد بالایی از میوهها محصول ندهند.
ده کشور اول تولید گیاه پسته در جهان عبارتاند از: ایران، آمریکا، ترکیه، چین، سوریه، یونان، ایتالیا، افغانستان، تونس و اسپانیا. در میان این کشورها، ایران بزرگترین صادرکنندۀ گیاه پسته شناخته میشود. دیگر کشورهای تولیدکننده پسته عبارتاند از: ماداگاسکار، استرالیا، قرقیزستان، اردن، ازبکستان، پاکستان، ساحل عاج، مراکش و مکزیک. بنا به گزارش فائو، در سال ۲۰۲۱ ایران ۱۳۵ هزار تن پسته تولیدکرده و پس از آمریکا در جایگاه دوم قرار گرفته است.
بالغ بر ۱۹ گونه گیاه تحت نام Pistacia وجود دارد که از میان آنها گونههای زیر در ایران بهوفور یافت میشوند:
1. گونۀ Pistacia vera یا گیاه پستۀ معمولی از مهمترین گونههای این جنس است. اراضی زراعی عمدتاً زیر کشت این جنس از خانوادۀ Pistacia هستند؛ زیرا این گیاه در برابر شرایط نامساعد محیطی از قبیل درجات بالای گرما و سرمای هوا، کمآبی، شوری زیاد خاک و غیره مقاومت بالایی دارد. اهمیت این گونه بهدلیل میوۀ مشهور و خوشعطر و طعم آن است. ایران بهدلیل اینکه از مناطق اصلی اهلی شدن گیاه پسته در جهان است، در شمار مهمترین منابع ژرمپلاسم پسته در دنیا شناخته میشود و دارای بیش از ۷۰ رقم و ژنوتیپ پستۀ ماده و تعداد زیادی ژنوتیپ نر است.
2. Pistacia atlantica یا بنۀ درختی با ارتفاع ۲ تا ۷ متر است و زیرگونههای مختلف آن شکلهای گوناگون دارند. فصل گلدهی بنه اوایل بهار است. از اندامهای مختلف زیرگونۀ P.atlantica استفادههای متعددی میشود و میتوان از میوۀ آن در صنعت روغنکشی، تهیۀ کنجاله و مصارف سنتی استفاده کرد. صمغ آنها نیز در تهیۀ سقز و صنایع شیمایی استفاده میشود.
3. Pistacia khinjuk پستۀ کوهی یا کلخنگ درختی است به ارتفاع ۳ تا ۷ متر و خزانکننده است. از زیرگونههای آن و کاربردهایش میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
· P.terebenus گونهای شبیه بنه که صمغ آن بوی تندی دارد.
· P.Lentiscus شیرۀ این زیرگونه در تهیۀ سقز مصرف دارد و بسیار خوشبو است.
· P.integrrima برگ معطری دارد و چوب این گونه در صنعت استفاده میشود.
· P.Oleosa از این زیرگونه روغن معطری استخراج میشود که کاربرد خوشبوکنندگی برای تهیۀ برخی داورها دارد.
تقسیمبندیهای مختلفی برای انواع گیاه پسته انجام شده که هرکدام از آنها براساس یک ویژگی خاص صورت گرفته است:
- تقسیمبندی براساس شکل ظاهری میوه (بادامی یا قندقی)
- براساس زمان گلدهی (گلدهی زود، متوسط و دیر)
- و زمان رسیدگی میوه (زودرس، متوسط رس، دیررس و خیلی دیررس).
معروفترین انواع گیاه پسته ایران عبارتاند از:
- کله قوچی (شکل میوه فندقی، درصد خندانی متوسط، رنگ رویی مغز سرخ و خاکستری و رنگ پوست استخوانی سفید با تیرگی متوسط)
- اکبری (شکل میوه بادامی، درصد خندانی زیاد، رنگ رویی مغز بنفش و قهوهای و رنگ پوست استخوانی کرم تیره)
- احمد آقایی (شکل میوه مستطیلی بادامی، درصد خندانی زیاد، رنگ رویی مغز ارغوانی و رنگ پوست استخوانی خیلی روشن)
- اوحدی (شکل میوه فندقی، درصد خندانی خیلی زیاد، رنگ رویی مغز ارغوانی و رنگ پوست استخوانی کرم)
- ممتاز
- بادامی زرند
- خنجری دامغان
- شاهپسند دامغان
- پستۀ قزوینی.
«سی شاخۀ بهشتی: داستان گیاه پسته»، وبلاگ پرفیرو، ۶ دی ۱۴۰۲
