۱۶ آذر در تقویم ایران فقط یک تاریخ نیست؛ یادآور روزی است که دانشگاه تصمیم گرفت سکوت نکند. در پاییز ۱۳۳۲، سنگفرش دانشکدۀ فنی دانشگاه تهران با خون سه دانشجو، یعنی احمد قندچی، مصطفی بزرگنیا و مهدی شریعترضوی، رنگین شد و پیامی روشن به جامعه داد: دانشگاه شریان بیداری و چشم تیزبین آزادی است.
اما این مطالبهگری دانشجویان تنها به ایران و آنهم سالهای اخیر محدود نبود که بهواسطۀ مواضع و عملکرد برخی فعالان سابق دانشجویی ایران لوث و بدنام شود. دانشجویی که در ۱۶ آذر ۳۲ در برابر استعمار و استبداد ایستاد، در همان مسیر جهانی حرکت میکرد که بعدها در پاریس، برلین، برکلی و مکزیکوسیتی، جهان دانشجویان را تکان دادند.
مطالعۀ تاریخ جنبشهای دانشجویی، چه در ایران و چه در جهان، به ما نشان میدهد که دردهای مشترک، پاسخهای مشترک و البته سرنوشتهای مشابهی داشتهاند. بازخوانی این تاریخ برای دانشجوی امروز ضرورتی زنده است؛ نه برای ماندن در گذشته، بلکه برای فهمیدن اینکه این مسیر طولانی چگونه ساخته شده و چه امیدها و هشدارهایی را با خود حمل میکند. تاریخ نشان میدهد هر بار که نیروی جوان و اندیشهورز به میدان آمده، توانسته توازن قدرت را جابهجا کند.
در ادامه، فهرستی جامع از مهمترین و کاربردیترین کتابهای مربوط به جنبشهای دانشجویی جهان (بهویژه مه ۶۸) و جنبش دانشجویی ایران ارائه میشود؛ آثاری که میتوانند برای فهم واقعیت دانشگاه و نقش تاریخی دانشجویان، چراغ راه باشند.
البته جنبش دانشجویی محدود به این کشورها نبوده است. برای همین در مطلب دیگری به جنبش دانشجویی در آسیای شرقی خواهم پرداخت.
جنبش دانشجویی فرانسه در مه ۱۹۶۸ یکی از نقطههای عطف تاریخ معاصر است؛ رخدادی که از یک اعتراض کوچک در خوابگاه نانتر آغاز و خیلی زود به موجی فراگیر در سراسر کشور تبدیل شد. دانشجویان و کارگران در کنار هم ایستادند و چنان نیرویی پدید آوردند که پایههای جمهوری پنجم فرانسه را لرزاند و نظم موجود را زیر سؤال برد. این جنبش تنها یک خیزش سیاسی نبود؛ تجربهای فرهنگی، نسلی و نظری بود که برداشت تازهای از مفهوم همبستگی، آزادی و مشارکت سیاسی ارائه کرد. فهمیدن مه ۶۸ یعنی شناختن ریشههای بسیاری از تحولات فکری و اجتماعی نیمقرن اخیر اروپا.
در ادامه، مهمترین منابع فارسی برای مطالعه این رویداد را معرفی میکنیم.
انقلاب ۱۹۶۸ فرانسه: گزارش مستند و کلاسیک
نویسندگان: پاتریک سیل و مورین مکانویل
مترجم: حسین بخشنده
ناشر: سرایی
این کتاب روایتی کلاسیک و مستند از وقایع ۱۹۶۸ ارائه میکند. نویسندگان با دقتی روزنامهنگارانه، مسیر اعتراضات را قدمبهقدم دنبال میکنند و نشان میدهند چگونه شعله یک اعتراض دانشجویی توانست به جنبشی سراسری تبدیل شود. خواننده در این کتاب به وضوح میبیند که چه عواملی، از بحرانهای سیاسی تا نارضایتیهای فرهنگی، در کنار یکدیگر آتش مه ۶۸ را شعلهور کردند.
می ۶۸ در فرانسه: رویکرد نظری و فلسفی
نویسندگان: آلن بدیو، ژیل دلوز، فلیکس گتاری و میشل لووی
مترجمان: سمیرا رشیدپور و محمدمهدی اردبیلی
ناشر: رخداد نو
اگر پرسش اصلی این باشد که پشت این اعتراضها چه اندیشهای جریان داشت، این کتاب پاسخ روشنی ارائه میکند. مقالههایی از آلن بدیو، ژیل دلوز، میشل لووی و دیگر متفکران برجسته، مه ۶۸ را نه فقط به عنوان یک حادثه سیاسی، بلکه به عنوان رخدادی فکری بررسی میکند. این مجموعه برای دانشجویان و خوانندگانی ارزشمند است که میخواهند ریشههای نظری این جنبش و پیامدهای فلسفی آن را بشناسند.
علیه افسردگی ملی
نویسنده: ژولیا کریستوا
مترجم: مهرداد پارسا
ناشر: شوند
کریستوا در این کتاب از زاویه روانکاوی به جامعه فرانسه در دهۀ ۶۰ نگاه میکند. او تلاش میکند توضیح دهد چه وضعیت روانی و اجتماعی نسل جوان را به سمت طغیان علیه اقتدار موجود سوق داد. این تحلیل، لایهای عمیقتر از فهم مه ۶۸ را ارائه میدهد؛ لایهای که کمتر در روایتهای صرفاً تاریخی دیده میشود.
حقیقت دموکراسی
نویسنده: ژانلوک نانسی
مترجم: پویا ایمانی
ناشر: مرکز
نانسی در این کتاب به بررسی مفهوم دموکراسی در دل جنبشهای اعتراضی میپردازد. او نشان میدهد چگونه خیابان، دانشگاه و فضای عمومی میتوانند بسترهایی برای بازتعریف دموکراسی باشند. این اثر مکمل خوبی برای درک پیامدهای فکری و سیاسی مه ۶۸ است؛ بهویژه برای خوانندگانی که دنبال ابعاد نظری این تحولات هستند.
جنبش دانشجویی آلمان، بهویژه از اواخر دهه ۵۰ تا پایان دهه ۶۰ میلادی، یکی از مهمترین نمونههای پیوند میان نظریه انتقادی و اقدام رادیکال است. فضای سیاسی آن سالها، زیر سایه حافظه جنگ جهانی دوم، مقاومت در برابر بازتولید اقتدارگرایی، و تأثیر اندیشههای مکتب فرانکفورت شکل گرفت. دانشجویان آلمانی نه فقط به نظم سیاسی اعتراض کردند، بلکه سعی داشتند با اتکا به تشکیلات و کار جمعی، مسیر تازهای برای مشارکت سیاسی بسازند؛ مسیری که بعدها در تأسیس حزب سبزها و ورود مطالبات دانشجویی به سیاست رسمی دیده شد.
روح سرخ دانشگاه: زندگینامۀ رودی دوچکه، رهبر جنبش دانشجویی آلمان
نویسنده: اولریش شوسی
مترجم: مرجانه فشاهی
ناشر: مردمنگار
این کتاب روایتی روشن و مستند از زندگی پرفراز و نشیب رودی دوچکه، یکی از چهرههای کاریزماتیک جنبش دانشجویی آلمان، است که در سال سال ۱۹۶۸ توسط یک راستگرای افراطی ترور شد. او که با وجود آسیبهای جسمی و روحی بسیار و تهدیدهای دوبارۀ راستگرایان که او را ناگزیر از زندگی در تبعید کشورهای مختلف کرده بود، در حالی که تازه دکترای جامعهشناسی خود را دریافت کرده و در لیست حزب تازهتأسیس چپنوی «سبزها» به پارلمان ایالتی برمن راه یافته بود، پس از تحمل ۱۲ سال جراحت ناگهان درگذشت و بدل به نماد نسلی مبارز شد.
نویسنده با تکیه به آرشیوهای خانوادگی، خصوصی و دولتی آلمان، از جمله نهادهای امنیتی آلمان شرقی و غربی که او را رصد و تعقیب میکردند، نشان میدهد چگونه دوچکه توانست با زبان دقیق، شجاعت فردی و فهم تاریخی، بخش بزرگی از نسل خود را نسبت به خطر فراموشی و سازشپذیری حساس کند. اثر، علاوه بر روایت زندگی او، تصویری نزدیک از فضای فکری جنبش، تضادهای درونی آن و رابطه میان نظریه انتقادی و عمل رادیکال ارائه میدهد.
مبارزه علیه وضع موجود: جنبش دانشجویی آلمان ۱۹۵۵-۱۹۸۵
نویسنده: زابینه فوندیرکه
مترجم: محمد قائد
ناشر: طرح نو (1381)، نشر نو (1398)
این کتاب یکی از مهمترین مطالعات تحلیلی دربارۀ ابعاد فرهنگی و بهویژه ادبیات و هنر در جنبش دانشجویی آلمان است که بلا تشکیل «اپوزیسیون فراپارلمانی» برخی از آنها با تشکیل «حزب سبزها» دو دهه بعد بدل به نسل تازهای در سیاست رسی آلمان شدند. فوندیرکه نشان میدهد چگونه جنبش از اعتراضات خیابانی، اشغال دانشگاهها و نقد ساختار قدرت، بهتدریج به سوی سیاست رسمی حرکت کرد. کتاب، شکلگیری شبکههای دانشجویی، بحثهای درونی، و مسیرهایی را بررسی میکند که نهایتا به تاسیس حزب سبزها انجامید. نقطه قوت اثر، تمرکز بر مسئله «نتیجهگرایی» در کنش دانشجویی است؛ اینکه چگونه جنبش میتواند انرژی اعتراضی را به دستاوردهای پایدار سیاسی تبدیل کند.
یورگن هابرماس: نقد در حوزه عمومی: مجادلات فلسفی هابرماس با پوپریها، گادامر، لومان، لیوتار، دریدا و دیگران
نویسنده: رابرت هولاب
مترجم: حسین بشیریه
ناشر: نی
این کتاب مقدمهای منظم بر اندیشههای هابرماس و تحول مفهوم «حوزۀ عمومی» است، اما برای مطالعه جنبش دانشجویی آلمان نیز ارزش ویژهای دارد. در فصل «دموکراسی و جنبش دانشجویی»، نویسنده با استناد به آرای هابرماس، نشان میدهد چگونه دانشجویان آلمانی کوشیدند فضای دانشگاه را به صحنهای برای گفتوگو، نقد ساختار قدرت و بازتعریف مشارکت سیاسی تبدیل کنند. هولاب همچنین توضیح میدهد چه رابطهای میان این جنبش و روشنفکرانی چون هابرماس شکل گرفت؛ رابطهای که گاهی حمایتی بود و گاهی انتقادی، اما در هر حال بر رشد حساسیت سیاسی و نظری نسل دانشجو اثر گذاشت.
جنبش دانشجویی آمریکا در دهه ۶۰ میلادی بخشی از آن لرزش بزرگ فرهنگی و سیاسی بود که سراسر جامعه آمریکا را تکان داد. در حالی که دولت لایهلایه در جنگ ویتنام فرو میرفت، دانشجویان در برکلی، کلمبیا، میشیگان و صدها پردیس دیگر تبدیل شدند به صدای صلح، پرسشگری و مقاومت مدنی. اعتراضات ضدجنگ، جنبش آزادی بیان، و سازمانیابی دانشجویان چهره دانشگاهها را تغییر داد و نشان داد نهاد دانشگاه میتواند جایی باشد که وجدان جمعی در آن شکل میگیرد؛ جایی که تردیدها و امیدها در کنار هم به فریاد بدل میشوند.
جنبش دانشجویی در آمریکا: رویدادها و قطعاتی از دهه ۶۰
مؤلف: نادر فتورهچی
ناشر: رخداد نو
این کتاب مدخلی موجز و قابلاعتماد برای فهم تجربه دانشجویی آمریکا در دهه ۶۰ است. نویسنده با کنار هم گذاشتن رویدادها، اسناد و روایتهای آن دوره، تصویری روشن از این میسازد که چگونه اعتراضات دانشجویان علیه جنگ ویتنام به جنبش اجتماعی گسترده تبدیل شد. اثر برای خواننده روشن میکند که این جنبش فقط واکنشی عاطفی به جنگ نبود؛ بلکه نتیجه سازمانیابی، آگاهی سیاسی و شکلگیری شبکههای اعتراضی در دل بزرگترین اقتصاد سرمایهداری بود.
مجموعهای از متنهای رادیکال نسل جوان مخالف جنگ، استبداد، تبعیض طبقاتی، تبعیض نژادی و تبعیض جنستی، شامل بیانیهها و مانیفستها، سخنرانیها و دفاعیۀ دادگاه از رهبران دانشجویی، جنبش هیپیها و جنبش سیاهانئ (پلنگهای سیاه) در این کتاب گردآوری شدهاند.
جنبش دانشجویی مکزیک در دهۀ ۶۰ میلادی، بهویژه در سال ۱۹۶۸، بازتابی از عطش آزادی و مطالبۀ عدالت در میان جوانان بود. دانشجویان خواستار پایان کنترلهای امنیتی، اصلاحات سیاسی و احترام به حقوق مدنی بودند؛ اما حکومت مکزیک در آستانۀ برگزاری المپیک، این صداها را تهدیدی علیه نظم سیاسی تلقی کرد. اوج این تنشها در ۲ اکتبر ۱۹۶۸ و در میدان تلاتلولکو رقم خورد؛ جایی که تجمع مسالمتآمیز دانشجویان با خشونتی گسترده سرکوب شد و به یکی از تلخترین رویدادهای تاریخ معاصر مکزیک تبدیل گردید. این حادثه، مشابه آنچه ۱۶ آذر را برای ایران رقم زده، برای مکزیک نمادی از بهای سنگین آزادی است.
۶۸: پاریس، پراگ، مکزیکوسیتی
نویسنده: کارلوس فوئنتس
مترجم: زهرا نعیمی
ناشر: خرد سرخ
فوئنتس، رماننویس و متفکر برجستۀ مکزیکی، در این اثر نگاهی ادبی و تاریخی به موج جهانی اعتراضات سال ۱۹۶۸ میاندازد؛ سالی که در سه قاره جنبشهای دانشجویی و مردمی سربرآوردند. او همزمانی وقایع پاریس (اعتراضات دانشجویی-کارگری می 1968)، پراگ (دوران آزادی موسوم به «بهار پراگ» که با دخالت شوروی سرکوب شد) و مکزیکوسیتی (اعتراضات دانشجویی که به کشتار تلاتلولکو انجامید) را در بستری تحلیلی و پرجزئیات روایت میکند و نشان میدهد چگونه خواست مشترک نسل جوان برای آزادی، با وجود فاصلۀ جغرافیایی، به زبان و تجربهای جهانی تبدیل شد. این کتاب تصویری گستردهتر از زمینههای تاریخی کشتار تلاتلولکو ارائه میدهد و آن را در کنار رخدادهای مشابه جهان مینشاند.
قتل عام در تلاتلولکو: به شهادت تاریخ شفاهی
نویسنده: النا پونیاتوسکا
مترجم: زهرا نعیمی
ناشر: دیدآور
این کتاب یکی از مهمترین و تکاندهندهترین منابع دربارۀ وقایع ۲ اکتبر ۱۹۶۸ است. کشتار دانشجویان معترض به حکومت مکزیک، در آستانۀ برگزاری جام جهانی در مکزیک توسط لوئیس اچوریا که دو سال بعد دیکتاتور مکزیک شد. پونیاتوسکا، نویسندۀ مشهور مکزیکی با تکیه بر واقعگرایی فرم ناداستان، با گردآوری روایتهای شاهدان، خانوادههای قربانیان، دانشجویان و حتی برخی مسئولان، تصویری چندصدایی و انسانی از آن روز خونین ارائه میدهد. این کتاب که زهرا نعیمی از زبان اسپانیایی ترجمه کرده، نشان میدهد چگونه مطالبۀ ساده برای آزادی میتواند در برخورد با قدرت به فاجعهای جمعی تبدیل شود. روایتها واقعی، تلخ و بیواسطهاند و خواننده را به قلب وقایع میبرند؛ درست همان نقطهای که تاریخ رسمی اغلب تلاش کرده پنهانش کند.
جنبشهای دانشجویی در دهۀ ۱۹۶۰، چه در اروپا و چه در ایران، بازتاب نیاز نسل جوان به آزادی سیاسی، عدالت اجتماعی و اصلاح ساختارهای قدرت بود. در ایران، ۱۶ آذر به نماد ایستادگی و مقاومت دانشجویان در برابر استبداد تبدیل شد؛ همانطور که در اروپا، اعتراضات گستردۀ سال ۱۹۶۸ در پاریس، برلین و دیگر شهرها، مطالبۀ تغییر و تحول را فریاد زدند. نکتۀ مهم و کمتر گفتهشده این است که دانشجویان ایرانی مقیم اروپا نه فقط نظارهگر تحولات جهانی نبودند، بلکه خود در شکلگیری بخشی از این وقایع نقشی تعیینکننده ایفا کردند؛ نقشهایی که تاریخ رسمی کمتر به آنها پرداخته است.
کنفدراسیون؛ تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 1332-57
مؤلف: افشین متین
مترجم: ارسطو آذری
ناشر: شیرازه کتاب ما، شیرازه، پردیس دانش
این کتاب منابعی بنیادین برای فهم حضور دانشجویان ایرانی در اروپای دهۀ ۶۰ است. بر اساس اسناد و روایتهای تاریخی، اعتراض دانشجویان ایرانی به سفر محمدرضا شاه به برلین در سال ۱۹۶۷ و کشته شدن بنو اونهزورگ ـ دانشجوی آلمانی که در آن تظاهرات حضور داشت ـ نقش مهمی در شعلهور شدن موج بزرگ اعتراضات دانشجویی آلمان داشت. این بخش کمتر شناختهشده از تاریخ نشان میدهد که چگونه ۱۶ آذر ایران و می۶۸ اروپا، نه در فاصلهای دور، بلکه در لحظهای مشترک به هم گره میخورند. این دو کتاب برای خوانندۀ ایرانی روشن میکنند که دانشجویان خارج از کشور چگونه توانستند به بازیگرانی تأثیرگذار در صحنۀ سیاست بینالملل تبدیل شوند.
کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی (اتحادیۀ ملّی) از آغاز تا انشعاب
نویسنده: حمید شوکت
ناشر: عطائی
این کتاب یکی از جامعترین و معتبرترین منابع درباره تاریخ کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در خارج از کشور است؛ تشکلی که در دهههای ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۰ به یکی از مهمترین نیروهای سیاسی ایرانی در عرصۀ بینالمللی تبدیل شد. حمید شوکت با تکیه بر اسناد تاریخی، گزارشهای رسمی، نشریات دانشجویی و روایتهای فعالان آن دوران، روند شکلگیری، گسترش و سپس انشعاب این سازمان را با دقتی کمنظیر بازسازی میکند.
پرسیدن و جنگیدن (گفتوگو با دکتر منوچهر آشتیانی دربارۀ تاریخ معاصر و علوم انسانی در ایران)
نویسنده: رضا نساجی
ناشر: نی
این کتاب روایت دستاولی است از فیلسوف و جامعهشناس ایرانی که در بطن رویدادهای «می ۶۸» پاریس و جنبش دانشجویی آلمان (دانشجویان سوسیالیست آلمانی) و ایران (کنفدراسیون دانشجویان ایرانی، اتحادیۀ میهنی) حضور داشته است. آشتیانی از تجربههای زیستۀ خود میگوید؛ از فضای فکری اروپا، از رویارویی نسل جدید با سنت سیاسی، و از نقش دانشجویان در ساختن تاریخ. اهمیت این کتاب در آن است که پلی میان ذهنیت ایرانی و تجربۀ جهانی میسازد و نشان میدهد چگونه روشنفکر در مهاجرت میتواند همزمان درگیر مسائل جامعۀ خودش و تحولات گستردهتر جهان باشد.
بازخوانی پیوند میان ۱۶ آذر ایران و جنبشهای جهانی ۱۹۶۸ یادآوری میکند که «دانشجو بودن» تنها یک وضعیت موقت تحصیلی نیست؛ یک منش و یک مسئولیت اجتماعی نیز است. کتابهایی که در این بخش معرفی شدند، روایت انسانهایی است که نخواستند در برابر تحولات زمانه منفعل و تنها تماشاگر تاریخ باشند. خواندن این آثار کمک میکنند بفهمیم چگونه اعتراضها شکل میگیرند، چه مسیری را طی میکنند و چگونه میتوانند روابط قدرت را به چالش بکشند.
مطالعۀ این کتابها به بهانه ۱۶ آذر، ادای دِینی است به آگاهی؛ تا بدانیم میراثدار چه کسانی هستیم و چگونه میتوانیم با «خواندن» و «اندیشیدن»، دانشگاه را همچنان سنگرِ بیداری نگه داریم.
اگر پس از مطالعه این فهرست از کتابهای تحلیلی، کنجکاو شدهاید که جنبشهای دانشجویی در آسیای شرقی چه سرنوشتی داشتهاند، پیشنهاد میکنیم تجربهای متفاوت را دنبال کنید. جنبشهای کرهجنوبی در دهه ۸۰ میلادی، فصلی خونین و سرنوشتساز از تاریخ معاصر این کشور را رقم زد. فیلم «۱۹۸۷: هنگامی که روز فرا میرسد» داستانی واقعی از قتل یک دانشجوی معترض و فوران خشم عمومی است که به پایان دیکتاتوری نظامی چون دووهوان انجامید. این فیلم پلی است میان مطالعهی نظری و درک سینمایی از قدرت دانشگاه.
🔗 برای خواندن معرفی کامل این فیلم تأثیرگذار، اینجا کلیک کنید.
