صنعت «الان بخر، بعداً پرداخت کن» (BNPL) در ایران به دلایل متعدد اقتصادی، فرهنگی، قانونی و زیرساختی با چالشهایی مواجه است که مانع از شکلگیری گسترده آن شده است. در ادامه به مهمترین دلایل این موضوع اشاره میکنم:
چالشهای اقتصادی و تورم بالا: اقتصاد ایران با تورم مزمن و نوسانات ارزی مواجه است. این شرایط باعث میشود شرکتهای ارائهدهنده خدمات BNPL با ریسک بالای عدم بازپرداخت مواجه شوند، زیرا ارزش پول در طول زمان به شدت کاهش مییابد. همچنین، مصرفکنندگان ممکن است به دلیل عدم اطمینان به آینده اقتصادی، از تعهد به پرداختهای آتی اجتناب کنند.
نبود زیرساخت اعتبارسنجی قوی: BNPL به سیستمهای اعتبارسنجی پیشرفته نیاز دارد تا ریسک نکول (عدم پرداخت) مشتریان را ارزیابی کند. در ایران، نظام اعتبارسنجی جامع و یکپارچهای وجود ندارد و اطلاعات کافی درباره رفتار مالی افراد در دسترس نیست. این موضوع باعث میشود شرکتها نتوانند به طور دقیق مشتریان قابل اعتماد را شناسایی کنند.
ریسک بالای نکول و عدم اعتماد: به دلیل شرایط اقتصادی و بیثباتی شغلی، احتمال عدم بازپرداخت اقساط توسط مشتریان بالاست. از سوی دیگر، شرکتها به دلیل تجربههای گذشته در بازارهای اعتباری (مثل بدحسابی در چکها یا وامها) اعتماد کافی به مشتریان ندارند.
محدودیتهای قانونی و رگولاتوری: صنعت پرداخت در ایران تحت نظارت شدید بانک مرکزی و شاپرک قرار دارد. هرگونه نوآوری مالی، مانند BNPL، نیازمند مجوزهای پیچیده و رعایت مقررات سختگیرانه است. نبود چارچوب قانونی مشخص برای BNPL و نگرانی از پولشویی یا سوءاستفادههای مالی، توسعه این صنعت را کند کرده است.
فرهنگ خرید نقدی و بیاعتمادی به سیستمهای اعتباری: در فرهنگ اقتصادی ایران، خرید نقدی یا پیشپرداخت همچنان رایجتر است. بسیاری از مردم به دلیل تجربههای منفی با سیستمهای اعتباری (مثل سودهای بالای وامها یا جریمههای دیرکرد) به مدلهای پرداخت اقساطی اعتماد ندارند. همچنین، فروشندگان ترجیح میدهند پول را در لحظه دریافت کنند تا از ریسکهای بعدی در امان باشند.
نبود زیرساختهای فناوری پیشرفته: BNPL به پلتفرمهای دیجیتال پیشرفته، ادغام با درگاههای پرداخت و تحلیل دادههای بزرگ نیاز دارد. اگرچه ایران در حوزه پرداخت الکترونیک پیشرفتهایی داشته (مثل شاپرک و کارتخوانها)، اما زیرساختهای لازم برای پشتیبانی از مدلهای پیچیدهتر مانند BNPL هنوز به طور کامل توسعه نیافته است.
رقابت محدود و عدم سرمایهگذاری: بازار فینتک ایران رقابتی است، اما تعداد بازیگران بزرگ و نوآور در حوزه BNPL کم است. شرکتهایی مثل اسنپپی در سال 1399 این مدل را معرفی کردند، اما گسترش آن به دلیل کمبود سرمایهگذاری و رقابت محدود کند بوده است. همچنین، تحریمها دسترسی به فناوریها و سرمایهگذاری خارجی را دشوار کرده است.
ریسکهای مرتبط با تحریمها: تحریمهای بینالمللی نقلوانتقالات مالی را محدود کرده و همکاری با شرکتهای خارجی ارائهدهنده BNPL (مثل کلارنا یا افترپی) را غیرممکن میسازد. این موضوع باعث شده ایران نتواند از تجربیات جهانی در این حوزه بهرهمند شود.
تلاشهای موجود و چشمانداز
با وجود این چالشها، برخی شرکتها مثل اسنپپی و دیجیپی تلاشهایی برای معرفی BNPL در ایران انجام دادهاند. اسنپپی تا سال 1400 موفق شد این سرویس را به بیش از سه میلیون کاربر ارائه دهد، که نشاندهنده پتانسیل این مدل است. اما برای گسترش BNPL، نیاز به اقداماتی مانند بهبود اعتبارسنجی، کاهش ریسکهای اقتصادی، فرهنگسازی و ایجاد چارچوبهای قانونی مشخص است.
در نهایت، BNPL در ایران پتانسیل رشد دارد، اما تا زمانی که موانع ساختاری و اقتصادی برطرف نشود، نمیتوان انتظار داشت این صنعت به شکلی گسترده و پایدار شکل بگیرد.
