?کاغذ و کاغذسازی در تمدّن اسلامی
بخش مهمی از فرهنگ و تمدّن اسلامی در تار و پود الیاف کاغذ در پیچیده است. هزاران نسخه‌ی خطی در کنج کتابخانههای سرزمینهای اسلامی از موانست دائمی مسلمانان با کتاب و کاغذ سخن می‌گوید.
پس از آن که رمز و راز تولید کاغذ به دست اُسرای چینی بر مسلمانان مکشوف شد، خیلی زود در جایجای قلمرو گسترده‌ی اسلام کارخانه ها و کارگاههای تولید کاغذ سر بر کرد. چینیان سرّ ساختن کاغذ را تا سال 751م که تعدادی از ایشان به دست مسلمانان اسیر و به سمرقند برده شدند محفوظ کردند. تعدادی از این اسیران، به فنّ کاغذ سازی آشنایی داشتند، از این رو، کاغذسازی را در سمرقند رایج ساختند؛ به طوری که خیلی زود سمرقند صادرکننده‌ی یکی از مرغوبترین انواع کاغذ به دنیای آن روز گشت .
از همین منطقه و زمان، کاغذ به تمدّن اسلامی راه مییابد و با استقبال شگفت انگیزی مواجه میشود. از میان شهرهای مسلمان نشین، رونق کاغذسازی در شهر بغداد بسیار چشمگیرتر است؛ تا جایی که در این کار، بغداد گویِ رقابت از سمرقند میرباید. کاغذ به عنوان اساسی ترین و مهمترین وسیله‌ی حفظ میراث فرهنگی بشر، پس از کشف و اختراع و رسیدنش به دست مسلمانان مراحل پیشرفت را پیمود. مسلمانان به پشتوانه‌ی دینی که ایشان را به آموختن علم و دانش برمی انگیخت زمینه های تکمیل هر چه بیشتر کاغذ را فراهم ساختند. این رواج صنعت کاغذ از اسباب به وجود آمدن کتاب و توسعه یافتن کتابخانه‌ها گشت و در هر جا صنعت کاغذ راه یافت کار تألیف هم آسان شد. از برکت وجود کاغذ در زمان یعقوبی در بغداد بیشتر از صد کتابفروش وجود داشت که غیر از فروش کتاب در آنها از کتب نسخه‌برداری می‌کردند و البته این امور کار تشکیل کتابخانه را هم آسان می‌کرد.
⭕ اما نکته ی مهم: عرب‌های مسلمان این محصول را به اروپا بردند و در سال ۱۱۵۰ میلادی، غربیان نخستین کاغذ سازی را در اسپانیا بنا کردند.
✅دکتر زیگروید هونکه مینوسید: اروپای بیسواد، پس از اینکه کاغذ را شناخت و از خارج وارد کرد و مصرف نمود، تازه چند صد سال احتیاج داشت تا بتواند خودش آن را بسازد... از طریق سوریه (با کارخانه‌های کاغذ سازی در شهرهای دمشق و طرابلس) و همچنین از طریق فلسطین و مصر، صنایع کاغذ سازی، راه پیروزیش را به طرف تونس و مراکش و اسپانیا در پیش می‌گیرد و بالاخره اروپا بوسیله اعراب مسلمان ساکن جزیره سیسیل و آندلس با این جنس بسیار مفید آشنایی پیدا می‌کنند که در حقیقت یکی از ضروری‌ترین سنگ‌های بنای تمدن و یکی از ستون‌های حمل‌کننده جهان فکری است...».
✅ویل دورانت، نویسنده معروفترین کتاب تاریخ تمدن نیز درباره اولین کارخانه‌های کاغذ سازی در دوران تمدن اسلامی و راه یافتن آنها به اروپا می‌نویسد: «... نخستین کارگاه کاغذ سازی در 794 میلادی (178 هجری قمری) در بغداد احداث شد. آنگاه مسلمانان این صنعت را به سیسیل و اسپانیا بردند. در قرن پانزدهم میلادی صنعت کاغذ سازی از اسپانیا و سیسیل به ایتالیا و فرانسه رسید...»
✅پروفسور جاناتان بلوم (استاد هنرهای اسلامی و آسیایی کالج بوستون آمریکا) درباره این رونق و اوج می‌گوید: «... تمام دانشی که از یونان و هند و آسیای میانه به دست آمده بود در کتاب‌ها و روی کاغذ نوشته شدند و این کتاب‌ها هم کپی و دوباره کپی و به اطراف فرستاده می‌شدند. برای مثال یک خیابان در بغداد برای کتابفروشان وجود داشت که بیش از صد مغازه در آن بود و هرکدام کتاب و کاغذ می‌فروختند و این زمانی بود که در اروپا یک صومعه بایستی خیلی خوش شانس بوده باشد که 4 یا 5 کتاب در ان وجود داشته باشد...»
✅آدام متز (خاور شناس و مستشرق آلمانی و نویسنده کتاب «رنسانس اسلامی») در این رابطه می‌نویسد: «... در اواخر قرن چهارم هجری، هر یک از سه فرمانروای مهم اسلامی در بغداد و مصر و قرطبه (کوردوبا) علاقه شدیدی به کتاب داشتند. حَکَم پادشاه اندلسی، افراد مختلفی را به بلاد شرق اسلامی می‌فرستاد که از کتب تازه برای او نسخه فراهم آورند و فهرست کتابخانه او چهل و چهار دفترِ بیست ورقی می‌شد که فقط نام کتاب‌ها در آن ثبت شده بود. متاخران کوشیده‌اند تعداد کتب کتابخانه عزیز فاطمی در مصر را تخمین بزنند، «مقریزی» گوید ششصد و یک هزار کتاب بوده و از «ابن واصل» نقل کرده که بیش از یکصد و بیست هزار مجلد بوده است.
برای مقایسه به چندکتابخانه غربی در همان روزگار‌اشاره می‌کنیم: کتابخانه کلیسای جامع شهر کنستانز در قرن نهم میلادی فقط سیصد و پنجاه و شش کتاب داشت و کتابخانه دیر بندیکتی در سال 1032 کمی بیش از صد جلد و کتابخانه کلیسای جامع شهر بامبرگ به سال 1130 فقط نود و شش جلد کتاب داشت...»
کتاب و کتاب خوانی؛ یکی از محورهای اقتصاد تمدن اسلامی حالا کتابخانه‌ها بودند که توسط مسلمین تاسیس و حتی موقوفاتی برای آن قرار می‌دادند. یکی از مسافران در بغداد سال 891 میلادی، یکصد کتابخانه عمومی می‌شمارد.
✍نویسنده : مروان پاشا
@tamadone_islami
