طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی با اقتصاد ایران چه می کند؟ طرحی برای پَسرفت!

خبر کوتاه بود، اما مرزهای دردناکی و جانکاهی و ابهام را در فضای کسب وکار کشور جابه جا کرد. در مردادماه 1400، درست در  دوره گذار قوه مجریه از دولت دوازدهم به سیزدهم، بررسی طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار گرفت. طرحی که در کمیسیون فرهنگی مجلس، بدون مشورت با کارشناسان فنی  تهیه شده  و تصویب و اجرای آن، تاریخ اقتصاد، اجتماع و فناوری در ایران را دگرگون می کند.

هرچند در مردادماه اخباری از خروج طرح از دستور کار مجلس منتشر شد، اما در نهایت نمایندگان اعلام کردند طرح را بررسی و تصویب آن را در قالب اصل 85 قانون اساسی دنبال می کنند. براساس این اصل، طرح در صحن علنی مجلس شورای اسلامی بررسی نمی شود بلکه پس از بررسی در کمیسیون مربوطه به شورای نگهبان می رود تا پس از تایید این شورا، به طور آزمایشی ابلاغ و اجرا شود. هرچند در 15 مردادماه بعضی نمایندگان در یک جلسه غیرعلنی با رای گیری استمزاجی اصل هشتاد و پنجی بودن طرح را لغو کردند اما در پایان  آن روز کاری در مجلس، خروج طرح از شمول این اصل، تکذیب و طرح  صیانت از کاربران در فضای مجازی در کمیسیون مشترک ماندگار شد. براساس آخرین اخبار منتشر شده تا زمان نگارش این گزارش، در 15 شهریورماه نمایندگانی از کمیسیون های تخصصی مجلس برای عضویت در کمیسیون ویژه بررسی طرح صیانت انتخاب شدند و رییس مجلس شورای اسلامی به مردم وعده داد،  بررسی این طرح در کمیسیون ویژه به طور علنی انجام شود.

?

*خداحافظ گوگل، خداحافظ همه

بعضی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، انتقادها به طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی را نابجا می دانند. چراکه می گویند متن اصلی و مورد بررسی در مجلس، اصلا منتشر نشده است. این یکی از نکاتی است که به نگرانی مردم درباره بررسی این طرح در تاریکی  و ابهام ها درباره آن دامن زده است.

اما در متنی که در خبرگزاری ها منتشر شده، چه نکاتی در طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی داد کارشناسان، متخصصان و صاحبان کسب وکار را درآورده است؟ محتوای طرح نشان می دهد تصویب و ابلاغ قانونی این طرح و اجرای آن، پایانی بر دسترسی آزاد و قانونی کاربران ایرانی به پیام رسان هایی مثل اینستاگرام و حتی موتور جست وجوی گوگل است.

براساس آنچه در فصل سوم این طرح آمده، عرضه و فعالیت هر نوع خدمات پایه کاربردی در فضای مجازی منوط به ثبت درگاه خدمات پایه کاربردی، اخذ مجوز فعالیت خدمات اثرگذار پایه کاربردی بومی، داخلی و خارجی است. به این معنا، همه پیام رسان ها، برنامه ها و شرکت های ارائه کننده خدمات دیجیتال داخلی و خارجی که بخواهند خدمات خود را به کاربران ایرانی عرضه کنند، باید از نهادهای تعریف شده در این طرح مجوز بگیرند. به معنای دقیق تر، درحالیکه به دلیل تحریم اقتصاد ایران، دسترسی به بسیاری از سایت ها برای ایرانیان محدود شده، هر شرکت فناورانه خارجی ای، که با وجود تحریم ها خدمات خود را به ایرانیان عرضه می کند، باید از شورای  تعیین شده در این طرح برای فعالیت مجوز بگیرد. این شورا که در طرح هیئت ساماندهی و نظارت نامیده شده غیر از  نمایندگان وزارت خانه های آی سی تی، فرهنگ و ارشاد اسلامی و اطلاعات، با حضور نمایندگانی از دادستانی کل کشور، کمیسیون فرهنگی مجلس، صداوسیما، اطلاعات سپاه، سازمان تبلیغات اسلامی، نیروی انتظامی و سازمان پدافند غیرعامل تشکیل می شود و رییس مرکز ملی فضای مجازی، رییس این هیئت است.

*چه کسانی مخالفند؟

آش محدودیت ها به اندازه ای در طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی شور بود 48 کسب وکار دیجیتال، به محض انتشار نخستین اخبار از بررسی در طرح در مجلس، با انتشار بیانیه ای، با تصویب آن مخالفت کردند. در متن این بیانیه که توسط روابط عمومی فیلیمو منتشر شد آمده است: «ما صریحا اعلام می‌کنیم محدودسازی سرویس‌دهندگان خارجی و مسدود کردن آن‌ها به هیچ وجه به کسب‌وکارهای ایرانی کمک نمی‌کند. رشد در فضای رقابت ایجاد می‌شود و کیفیت خدمات با تنوع انتخاب‌های کاربران بالا می‌رود. ما با تکیه بر نیروی توانمند انسانی و شناخت بهتر از سلیقه هموطنان، بخت رقابت و جذب اعتماد کاربران را داریم و بدون نیاز به مداخلات سلبی هم می‌توانیم به رشد خود ادامه دهیم. مهم‌ترین حمایتی که دولت و نهادهای سیاست‌گذار می‌توانند از کسب‌وکارهای ایران داشته ‌باشند کاهش دخالت‌ها و رفع ده‌ها مجوز و محدودیت غیرضروری است که هر روز بر ما تحمیل می‌شود».

بازار، آپارات، ابر آروان، دیوار،  فیلیمو، بلد، ستون، ایوند، زرین پال، ترگمان، تیزلند، پاکت، کاموا،  پیاده، بیدبرگ، ویرگول، الوفود، یکتانت، کرفس، شیپور، سینماتیکت، صباویژن، تیوال، فلایتیو، سازیتو، علی‌بابا ، جاباما، دیجیاتو، نشان، آیتول، رسمیو، آدرس، آیو، شاتل، نماوا، پادرو، امتحان پادشاهان، ای‌سی مانیتور، تیست‌ایران، اسپارد، شنوتو، زیتل، سیمیاروم، دیجی‌کالا، شنوتو، پی‌پینگ و اسنپ از امضا کنندگان این بیانیه بودند.

هم چنین سازمان نظام صنفی رایانه ای استان تهران اعلام کرد متخصصان و کارشناسانی را به مذاکره با نمایندگان مجلس شورای اسلامی مامور کرده و مخالفت خود را با این طرح، در کمیسیون اصل 90 مجلس شورای اسلامی اظهار کرده است.

هم چنین از پانزدهم تیرماه تا 23 مردادماه، کارزاری اینترنتی با عنوان مخالفت با طرح های محدودکننده اینترنت بین المللی و فیلترینگ شبکه های اجتماعی» توانست در کمتر از دوماه به بیش از یک میلیون امضا در مخالفت با طرح صیانت از فضای مجازی برسد. این کارزار درحالی تا هفته سوم مردادماه یک میلیون امضایی شد که مهلت پایان آن، 15 مهرماه سال 1400 است و به نظر می رسد تعداد شرکت کنندگان در آن افزایش پیدا کنند. فعالان فضای مجازی در متن نامه این کارزار از رئیس مجلس خواسته‌اند با توجه به اشکلات زیاد این طرح، جلوی تصویب آن گرفته شده تا به کسب‌وکارها آسیب وارد نشود. در بخش دیگری از نامه تأکید شده که در این شرایط اقتصادی، نباید مردم را از موهبت‌های فناوری‌های نوین محروم کرد و با اشاره به تجربیات مسدودسازی پلتفرم‌های گوناگون در دوران گذشته خواسته شده که که برای کسب و کارهای خرد و کلان و به طور کلی تمام مردم ایران مشکل جدیدی ایجاد نشود.

?

*کوچک ها آسیب پذیرترند

در جریان اجرای طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی، علاوه بر شرکت های بزرگ و استارتاپ ها، کسب وکارهای خرد و خانگی هم ضرر می کنند. کسب وکارهایی که بیشتر محصولات خود را در شبکه اجتماعی اینستاگرام عرضه  و در این شبکه بازاریابی می کنند. به گفته عادل طالبی،  دبیر انجمن صنفی کسب و کارهای اینترنتی، برآوردهای غیر رسمی اما برآوردهای غیررسمی نشان می‌دهد که 200 تا 250 هزار کسب و کار، در شبکه اجتماعی اینستاگرام فعالیت می کند.

هم چنین سهم رسانه های اجتماعی خارجی از کاربران ایرانی هم بالاست. نظرسنجی ایسپا نشان می دهد 48.4 درصد از پاسخگویان  فقط از رسانه‌های اجتماعی خارجی مثل تلگرام، واتساپ و اینستاگرام استفاده می‌کنند. در مقابل 1.8 درصد از پاسخگویان فقط از رسانه‌های اجتماعی داخلی مثل سروش، روبیکا و... استفاده می کنند. 22.8 درصد پاسخگویان گفته‌اند هم از رسانه‌های اجتماعی داخلی و هم خارجی استفاده می کنند. 27 درصد پاسخگویان گفته‌اند در حال حاضر کاربر هیچکدام از رسانه‌های اجتماعی داخلی یا خارجی نیستند.

سهم بالای پیام رسان های خارجی از جمله اینستاگرام نشان می دهد این شبکه اجتماعی در ایران به یک بازار مجازی برای کاربران تبدیل شده است. کاربرانی که موافقان طرح صیانت باور دارند، چه به عنوان صاحب کسب وکار وچه به عنوان کاربر، باید به پیام رسان های داخلی کوچ کنند. این درحالی است که تجربه فیلترینگ تلگرام به عنوان یک پیام رسان خارجی و تشویق مردم به کوچ به پیام رسانی های داخلی مثل سروش، یکی از پروژه های شکست خورده در فضای مجازی کشور بوده است.

در سال 97، با حکم قضایی و درحالیکه نزدیک به 40 میلیون کاربر ایرانی داشت، فیلتر شد. با این حال براساس نظرسنجی های انجام شده در این باره، همچنان بخش عمده ای از کاربران ایرانی از این پیام رسان خارجی استفاده می کنند. طبق نتایج نظرسنجی ایسپا در آذر 1394، 37.5 درصد مردم ایران عضو تلگرام بوده‌اند که این میزان تا فروردین 97 روند صعودی پیدا کرد و به 59.4 درصد رسید. به دلیل سیاست‌های فیلترینگ در اردیبهشت 1397، میزان افرادی که از این  اپلیکیشن استفاده می‌کردند در نظرسنجی خرداد 97 ایسپا به 49.5 درصد کاهش یافت. در واقع سیاست‌های فیلترینگ حدود 10 درصد از کاربران تلگرام را کاهش داد. به مرور میزان استفاده از تلگرام کاهش پیدا کرد و در بهمن 1399، 36.3 درصد مردم گفته‌اند از تلگرام استفاده می‌کنند. اما  طبق آخرین نظرسنجی ایسپا در تیر 1400، 40.4 درصد مردم بیان کرده اند همچنان از تلگرام استفاده می کنند.

?

?

*راهی که اینترنت با ما دویده است

رونالد کوز، اقتصاددان بریتانیایی،  که در سال 1937 میلادی، نوبل اقتصاد را برد، در کتابی به اسم طبیعت شرکت، تلاش کرد به این پرسش پاسخ دهد که چرا شرکت ها وجود دارند.  آنچه او در این کتاب به آن اشاره کرد این بود که در بازارها که مکانیزم عرضه و تقاضا نقش تعیین کننده ای ایفا می کند، هزینه های اضافی برای شرکت ها کم نیست. تلاش برای پیدا کردن خریدار یا تامین کننده، چانه زنی در قراردادها  و به نتیجه رساندن آن ها همه برای شرکت ها هزینه هایی ایجاد می کند که کمتر در اقتصادها در آن زمان مورد توجه قرار می گرفت. کوز می گفت تا زمانی که هزینه های مبادله کالا و خدمات در بازار از سود آن مبادله بیشتر باشد، برای شرکت ها منطقی است که تولید را در خانه ادامه بدهند و خبری از جهانی شدن نیست. بخشی از هزینه هایی که کوز به آن ها اشاره کرده بود، ناشی از به اشتراک گذاری اطلاعات هم بود. سال ها بعد، اینترنت و فناوری دیجیتال به طور موثری بخش عمده ای از این هزینه ها را کاهش داد و به تسهیل مبادلات بین مردم، کسب وکارها و دولت کمک کرد.

همه گیری کرونا، دوره اثبات اهمیت ارتباطات از راه دور به همگان بود. اینترنت، در زمانه ای که حفظ فاصله اجتماعی و عدم حضور در هر تجمع انسانی، به یک الزام تبدیل شده بود، میخ خود را کوبید و نشان داد تا چه اندازه برای توسعه اقتصادها ضروری است. اقتصادهایی که به ناگاه از همه گیری ویروسی در اندازه ای کوچکتر از سر سوزن، شوکه شدند. همه پروازها و حرکت قطارها لغو و جاده ها مسدود شد. در تامین کالا در سراسر جهان وقفه افتاد و نظم جهان بهم ریخت. اینترنت در این دوره سخت، امکان برقراری ارتباطات جهانی را فراهم کرد و در نشر دانش لازم در برخورد با این بیماری، نقشی مهم ایفا کرد. در بحرانی مثل همه گیری کرونا، اینترنت جهانی به آدم ها کمک کرد در کنار هم بمانند و با کنار هم قرار دادن یافته های تازه در علم، برای غلبه بر این بیماری تلاش کنند.

در دوره همه گیری کرونا، بشر به ظرفیت های بیشتر اقتصادی که هرچه دیجیتالی تر شده پی برد که از جمله مصادیق آن، تمدید دورکاری در شرکت های بزرگ و کوچک و برگزاری نشست های و کلاس های مجازی بود. به این ترتیب، اینترنت به جهان غمزده از کرونا نشان داد می تواند هرچه جهانی تر شود، فاصله بین ملت ها را کمتر کند و به توسعه جهان کمک کند. بررسی ها نشان داد کرونا باعث شده اقتصاد دیجیتال در خیلی از کشورها ره صد ساله را یک شبه طی کند. با خانه نشینی مردم، خرید از فروشگاه های اینترنتی افزایش یافت، کلاس های در آنلاین برگزار شد و خبری از حضور مستمر  نیروی کار در شرکت ها نبود. برگزاری کنفرانس ها با کمک اسکایپ و زوم، هزینه شرکت ها را به میزان قابل توجهی کاهش داد.

یکی از مهم ترین رخدادها در دوره همه گیری کرونا، استفاده از توان و تخصص کارشناسان در شرکت های مختلف از مسیر اتصال به اینترنت جهانی بود. استارتاپ ها و شرکت های بزرگی که توانستند دورکاری نیروهای داخلی را مدیریت کنند، به این نتیجه رسیدند که چرا از توان و مهارت نیروی کار در دیگر کشورهای دور و نزدیک بهره نبرند؟ بسیاری از رسانه های خارجی، از تغییر روند استفاده از مهارت و تخصص در جهان نوشتند اما در ایران وضعیت در این زمینه چگونه است؟

بهرام صلواتی مدیر رصد خانه مهاجرت ایران، درباره آمار مهاجرت نخبگان ایرانی به همشهری گفت «آمار دریافتی از اداره گذرنامه در بازه زمانی سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۳ نشان می‌دهد که ۵۶.۶ درصد از دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی، ۶۹.۱ درصد از مشمولان بنیاد ملی نخبگان و ۷۸.۳ درصد از افراد حائز رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری در داخل کشور هستند. در میان گروه‌های مورد بررسی، به‌ترتیب المپیادی‌ها با ۳۷.۲ درصد، مشمولان بنیاد با ۲۵.۵ درصد و رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری با ۱۵.۴ درصد بیشترین درصد افراد مقیم خارج را به‌خود اختصاص داده‌اند؛ بنابراین این آمارها اثبات نمی‌کند که ایران در حال خالی شدن از نبوغ است».

هم چنین مهاجرت نیروهای آی تی، معضل همیشگی کسب وکارهای فناوری محور در ایران است که با پافشاری بر تصمیم هایی مثل محدودیت اینترنت، تشدید می شود. در اکوسیستم استارتاپی ایران، باوجود انتقال بسیاری از استارتاپ ها و سایت های ایرانی به شبکه ملی اطلاعات، قطع دسترسی به اینترنت جهانی می تواند زمینه محرومیت مگاسایت ها از نیروهای متخصص و توانمند را فراهم کند. علاوه بر این، استارتاپ هایی مثل الوپیک و پونیشا که موسسان آن ها خارج از ایران زندگی می کنند، با قطع دسترسی ایران به اینترنت جهانی، از گردونه کار خارج می شوند.

قطع دسترسی به اینترنت جهانی  شرایط را برای اکوسیستم استارتاپی ایران که جایگاه نامطلوبی بین رقبای منطقه ای و خارجی دارد، سخت تر می کند. براساس گزارش استارتاپ بلینک از رتبه بندی اکوسیستم های استارتاپی در جهان، رتبه تهران در سال 2021،  512 اعلام شده  که نسبت به سال 2020، 174 پله سقوط را نشان می دهد. هرچند  در بین کشورهای منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، تهران، بالاترین رتبه و امتیاز را کسب کرده است اما در این رده بندی با شهرهایی مثل  بغداد، رام الله و صنعا یعنی شهرهای کشورهای بی ثبات از نظر سیاسی و درگیر جنگ رقابت کرده است.

براساس آخرین آمار اعلام شده توسط مسئولان صنفی، از حدود ۶ هزار شرکت دانش‌بنیان و ۱۴۰۰ شرکت خلاق در کشور، حدود ۴۵ درصد در حوزه اقتصاد دیجیتال است که فعالیت آن ها به ویژه تلاش برای کسب سهم از بازارهای صادراتی با محدودیت اینترنت، دچار مشکل می شود.

علاوه بر این، بسیاری از کسب وکارهای سنتی که در مسیر دیجیتالی شدن گام برداشته اند، در ارتباط با شرکای خارجی و صادرات محصولات خود محدودتر می شوند.

براساس آنچه وزارت ارتباطات در سال 99 اعلام کرده، اقتصاد دیجیتال در ایران تا سال 1404، به سهمی 10 درصدی از کل اقتصاد کشور می رسد. اما مشخص نیست با اجرای طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی، چنین برنامه ریزی هایی محقق و گامی در مسیر توسعه اقتصاد دیجیتال در کشور برداشته شود. دست کم تا زمانی که طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی، پشت درهای بسته، در تاریکی و بدون نظرخواهی از مردم و کارشناسان و متخصصان این حوزه، بررسی و تصویب می شود.

?